1. اِذا رأیتَموُهُ یَلزَمُ السُلطانَ مِن غَیرِ ضَروُرةٍ فَهُو لَصُّ اِذا

هر گاه کسی از دانشمندان را مشاهده نمودید که بدون ضرورت همیشه با صاحبان جاه و قدرت هم نشین است پس او را دزد و خائن بشمارید و بر او نباید اعتماد کرد.

2. اِذا زَلَّ العالِمُ زَلَّ عالَمٌ مِنَ الخَلقِ

اگرعالم ودانشمندی لغزش کند وبه راه کج برود جامعه ای از مردم دچارلغزش می شوند.

چون دعوتگران و داعیان الگو و اسوه حسنه هستند و مردم آنان را سرمشق خود قرار می دهند، اگر کار نیکو و پسندیده ای را از خود نشان دهند، مردم نیز از آنان پیروی کرده و آن عمل نیک را انجام می دهند. عکس این موضوع نیز همین گونه می باشد.

3. اِذا رأیتُمُ العالِمَ یُحِبُّ الدُّنیا فَاتَّهِمُوهُ عَلی دِیِنکُم فَاِنَّ کُلُّ مُحِبٍّ یَخوُضُ فیما اَحَبَّ.

وقتی دانشمندی دینی را مشاهده نمودید که به دنیا و به مطامع دنیوی علاقه مند و پای بند است پس آنها را بر دین و احکام اسلامی خود متهم پندارید. بی شک هر کسی به هر چیزی که علاقمند و پای بند است در آن مستغرق شده و به چیز دیگری اهمیت نمی دهد . در این صورت باید از او بر حذر بود.

4. اِذا کُنتُ فِی مَنزِلَةٍ تَسُعُنی وَ تَعجِزُ عُنِ الناسِ فَوَاللهِ ما تِلکَ مَنزِلَةٌ حَتی اَکونَ اُسوَةً لِلناسِ.

اگرمنزلی که من در آن سکونت کنم فاقد وسعت حضور مردم در آن باشد سوگند به خدا من چنین منزلی را منزل تلقی نمی کنم. تا عمل من اسوه ی دیگران واقع نگردد. « و آن بدین جهت است چون وسعت مسکن و فراخی آن یکی از مزایای زندگی اجتماعی است و موجب آسایش روح است».

5. اِذا وَسَّعَ اللهُ عَلَیکُم فَوَسَّعوا عَلی اَنفسِکُم.

وقتی که خداوند مکتعال به رزق و روزی شما وسعت بخشید واز فراخی نعمت برخوردار گشتید پس شما هم از آن نعمت بر خود و خانواده ی خود وسعت بخشیده و بر آن به نحو احسن انفاق کنید چون این امر یک نوع شکرانه ی نعمت و تحدث به آن است.«وَاَمَّا بِنِعمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّث)ضحی/79

6. اَربَعَةٌ جائِراتٌ اِذا تُکُلَّمَ اطَّلاقُ وَ العِتاقُ وَ النَّکاحُوَ النَّذرُ.

چهار چیز دارای جواز عمل هستند که به محض تلفظ به آن قابل تنفیذ می باشند و حکم شرعی بر آن مرتبت است. 1.تلفظ کردن به کلمه ی طلاق به قصد ایقاع. 2. تلفظ کردن به آزاد کردن بندگان.3. بستن عقد نکاح .4 .نذر کردن چیزی مباح.

7. اَرِدِ اللهَ وَ لا تُرِدِ الدُّنیا.

به یکی از استانداران دستور داد و فرمود: در برنامه ی کارهای خود خدا را مدّ نظر داشته باش.

منظوراین است که انسان باید در امورات روزمره هدفش جلب رضایت خدا باشد و در انجام امورات خداوند را در نظر داشته باشد.

8. إسألوُا اللهَ العَونَ عَلی اَنفُسِکُم کَما تَسألُونَهُ النَّصرَعَلی عَدُوِکُم.

از خدای خود بخواهید که شما را در تسلط بر نفس تان کمک کند هم چنان که در پیروزی بر دشمنان خود می خواهید شما را بر دشمنان پیروز کند.

ملاحظه: نکته ای جالب و مورد توجه در اسلوب حکیمانه ی امیر المؤمنین در توجیه سلحشوری ودلاوری سپاهیان اسلام این است که او می خواهد به مجاهدین و سپاه اسلام روحیه ی سلحشوری قدرت قلب بخشیده و آنها را از غرور و طغیان نفس و نوعی خطورات قلبی بر حذر دارد. زیرا تقویت روحی و اتکا به نفس نقش فعالی را در غلبه بر دشمن در بر دارد.

9. اِستَشِر اَهلَ العِلمِ وَ الصَّلاحِ.

در کارهای دینی و دنیوی خود، با اهل علم و دانش و ارباب خیر و صلاح مشورت کن.

ملاحظه: زیرا در مصداق جمله « المستشار مؤتمن» جز صالحان ارباب علم و دانش دینی و اهل خیر و صلاح کسی شایستگی آن را ندارد و جز صالحان و ارباب عقل و خرد واصحاب دانش دینی کسی به این کار شایسته نیست. خداوند متعال در این زمینه فرموده است» فَأسئَلوُا اَهلِ الذَّکرِ اِن کُنتُم لا تَعلَمون» یعنی از دانشمندان و علمای دین و کارشناسان امور سیاسی _ دینی و اجتماعی و بالاخره در هر کاری که تجربه ی آن را آنان بیشتر می دانند به آنها مراجعه کنید و جزآنان کس دیگری شایسته ی استشاره نبوده و نمی باشد.

10. اِستَشِرفِی اَمرِکَ الَّذینَ یَخشَونَ اللهَ تَعالی.

در کارهای دینی و دنیوی خود با کسانی مشورت کن که از خدا متعال بیم دارند.

ملاحظه:: آنان خدای خود را ناظر اعمال خود میدانند و خیانت نمی کنند و مردم را به صلاح و کارهای پسندیده هدایت نموده و احساس مسئولیت می کنند.

11. اِستَغزِز لِلعِیوُنِ بِالتَّذَکُرِ

از طریق یاد خدا و به یاد داشتن عذاب سخت خدا بر اشک چشمان خود بیفزایی.

ملاحظه: فرو ریختن اشک چشمان از رقت قلب است و رقت قلب اشعه ای از نور رحمت الهی است که هر قطره ای از آن که بر زمین فرود آید از گناهان بندگان کاسته است و درجه ای از حسنات را همراه دارد و آتش دوزخین را نیز فرو می نشاند.

12. اِعتَصِم عِندَالمَعصِیة.

به هنگام ارتکاب گناه و معصیت به خدای خود پناه ببر تا گناه نکنی که با یاد خدا و بیم از عذاب سخت ذات اقدسش محفوظ خواهی بود.

13. اَعقَلُ النّاسِ اَعذَرُهُم لِلنّاسِ.

دانا نرین مردمان کسانی هستند که بیشتر معذرت از دیگران را بپذیرد.

هست عاقل ترین مردم کسی ***** که ز ره مردمی نباشد دور

چون ببیند ز دیگری سهوی ***** دارد او را به مردمی معذور

بدیهی است که پذیفتن معذرت ها از مردم نشانه ی بزرگواری و جوانمردی است و بر روحیه ی مردم داری و آزاد منشی انسان دلالت دارد.

14. اِعلَم اَنَّ اللهَ یَراکَ وَ یَری عَمَلَکَ

بدان که خداوند عالمیان بر همه چیز محیط دارد. تو را و اعمال نیک و بد تو را می بیند و به آن آگاه است و امری نیست که بر او پنهان و مخفی بماند.

15. اِعلَم اَنَّ الصَّبرَ مَلاکُ الاِیمانِ وَ ذالِکَ بِاَنَّ التَّقوی بِالصَّبرِ.

بدان که صبر و شکیبایی وتحمل بر مشکلات و دشواریهای روزگار ملاک ایمان است و دلیل بارز بر باور راستین مسلمانان است و به این دلیل که عامل پرهیز از تبعات این گونه دشواری ها ی نامطلوب نیروی تقوی است و آن بجز از طریق صبر و شکیبایی ممکن و میسر نیست.

16. اِعلَم اَنَّ لِکُلِ عادَةٍ عَتادٌ فَعَتادُ الخَیرِ الصَّبرُ.

بدان که برای هر عادت و هر کاری وسیله ای است و وسیله ی دستیابی به خیرات و حسنات توفیق بر برخی کارهای مثبت در امور دینی و دنیوی جز از طریق صبر و شکیبایی و تحمل بر مشکلات و دشواری ها مواجه ممکن و میسر نمی باشد.

17. اِعلَم اَنَّ لِلقُلوبِ حَقائِق یُنشِئُها اللهُ اِنشاءً.

بدان که در اعماق دل ها حقیقت هایی نهفته است که خداوند عالمیان بر آن پرتو می افکند و در و در آن ادراک و شعور آن چنانی را به وجود می آورد که به مطلوبی دست یابد . یعنی در آن اشعه ای از نور الهی نهفته است تا به یاد خدا ست آرام ومطمئن و چون به یاد خدا نیست پریشان و مضطرب است.

18. اِعلَم اَنَّ مَلاَکَ عِندِ اللهِ مِثلُ الَّذی لِلّهِ عِندکَ.

بدان که ثواب ومزد عمل کرد شما به میزان نعمت هایی است که خداوند عالمیان به شما ارزانی داده است.

یعنی بندگان خدا در قبال عملکرد خود دارای مزد و پاداش ویژه ای هستند و خداوند متعال نیز در مقابل نعمت ها و موهبت هایی که بر بندگان خود تفضل نموده است حق مخصوصی است که آن طاعت و فرمانبردای از ذات اوست . در کل خدای عالمیان را بر بندگان خود حق و حقوقی است و بندگان را نیز حق و حقوقی است. لکن حق و حقوق بندگان و مزد و پاداش آنان به علت وفور نعمت های خدای متعال بسیار ناچیز و فاقد اعتبار است. هم چنان که در آیه ی کریمه است« وَ اِن تَعُدُّوا نِعمةَ اللهِ لا تُحصوُها»اگر بخواهید نعمت های خدا را شمارش کنید شمارش آن را نتوان کرد.

19. اِعلَم اَنَّ مِن حاسَبَ نَفسَهُ رَبِحَ و مَن غَفَلَ عَنها خَسِرَ.

بدان هر کس که به حساب رسی نفس خود پرداخته است به سود فراوانی دست یافته است و نیز هر کس که از این گونه حساب رسی ها غافل و به گونه ای به پیامد های شوم آن توجه ننموده است بی گمان به خُسران و زیان فاحشی مواجه گردید ه است.

20. اَنَّ تِلکَ الشَّدَةَ قَد اَضعَفَت وَلکِنَّها انَّماتَکُونُ عَلی اَهلِ الظُّلمِ وَالتَّعدِی.

به درستی که خشونت و سخت گیری که قبلاً از من گمان داشتید کاهش یافته و در پاره ای موارد تغییر کرده است. اما درباره ی کسانی که سالم هستند و راه دین را پیش گرفته اند ،اما نه درباره ی ستمگران و کسانی که بر مسلمانان ظلم و ستم را روا می دارند.

امیر المؤمنین عمر بن الخطاب رضی الله عنهُ پس ار تصدی امور مسلمین سه روز بعد از بیعت عمومی وقتی که احساس نمود برخی از مردم به شدت و سخت گیری او در زمان پیامبر خدا و در عهد ابوبکر صدیق چشم دوخته اند و از وی احساس رعب و هراس می کنند به موقع اجتماع مردم در نماز ظهر بر منبر رفت و در خطبه ی داغ موقعیت خود را نسبت به احساس مسئولیت در قبال مسلمانا اعلام نمود . و فرمود :من در مقابل ستمکاران و تبهکاران سخت گیرم و رخسار آنها را بر خاک نهاده و پایم رابر گردن آنها می گذارم تا به حق اذعان کنند. سپس در مقابل انسان های ضعیف و سالم و بی آزار نیز رُخسار خود را بر زمین می گذارم تا بر گردنم پای نهند و حق خود را از من استیفا نمایند و در نهایت مهربانی با آنها نیز رفتار خواهم کرد.

..................................................................................
منبع: هزار سخن از سخنان امیر المؤمنین عمر بن الخطاب رضی الله عنهُ