امامت و پیشوایی مردم چیزی نیست که به راحتی نصیب هر کس شود بلکه برای رسیدن به این مقام والا باید مراحل بسیار سخت را پشت سر گذاشت.

کسی که می‌خواهد بر اوج قله کوه بنشیند باید مشقات و سختیهای بالا رفتن را تحمل کند و کسی که مروارید می‌خواهد باید به قعر دریا فرو رود. «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا» [الشرح/6]

یکی از ابر مردان تاریخ بشریت که خداوند متعال او را به عنوان امام و الگوی مردم و خلیل خود برگزید حضرت ابراهیم (علیه السلام) است.

اما سِرِّ این اختیار و امتیاز چیست؟

خداوند متعال در قرآن کریم سیمای حضرت ابراهیم را در دو بعد فردی و اجتماعی یا ذاتی و دعوی ارائه می‌دهد که با تأمل در آنها می‌توان سرّ این امتیازها را کشف کرد.

الف) بعد ذاتی یا فردی:

1- «إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَليمٍ»: قلب سالم و پاک از هر نوع آلودگی و مرض، بهترین گوهر و عنصری بود که ابراهیم از آن برخوردار بود و نجات و سعادت را مشروط به داشتن آن می‌دانست «یَومَ لا یَنفَعُ مالٌ وَ لابَنُونَ * اِلاّ مَن اَتَی اللهَ بِقَلبٍ سَلیمٍ» [شعراء/89-88] در آن روز مال و فرزند به انسان فایده‌ای نمی‌رساند آری صلاح و سلامت قلب است که می‌تواند بقیه اعضاء و جوارح را صالح و سالم بگرداند و آنها را مطیع فرمان خدا سازد.

پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «أَلا إِنَّ فِي الْجَسَدِ مُضْغَةً إِذَا صَلُحَتْ صَلُحَ الْجَسَدُ كُلُّهُ ، وَإِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ الْجَسَدُ كُلَّهُ أَلا وَهِيَ الْقَلْبُ» (آگاه باشید که در وجود انسان تکه گوشتی است که اگر درست باشد بقیه اعضا نیز درست می‌شوند و اگر فاسد و تباه شد بقیه اعضا نیز فاسد و تباه می‌شوند، بدانید که آن قلب است).

و برای دوری از مرض شک و رسیدن به آرامش قلب، ابراهیم از خدا خواست تا زنده شدن مردگان را به او نشان دهد که خداوند به او فرمود: «أَوَلَمْ تُؤْمِن؟ قَالَ بَلَى وَلَـكِن لِّيَطْمَئِنَّ قَلْبِي» [البقرة/260] آیا ایمان نداری؟ جواب داد: بله ولیکن می‌خواهم قلبم آرام بگیرد.

2- «وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَّبِيًّا» : ملازمت با صدق و مداومت بر آن سبب شد تا خداوند اضافه بر مقام نبوت او را از صدیقین بگرداند رسول الله ( صلى الله علیه و سلم) فرموده است، «و أن الرجل لیصدق حتی یکون صدیقا» (انسان به استمرار صدق را پیشه می‌کند تا اینکه از صدیقین شمارده ‌شود).

3- «إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً»: خداوند فضایل و مواهب را بین افراد بشر تقسیم کرده تا بتوانند با همکاری هم به رشد و ترقی و کمال برسند اما بزرگی و وسعت شخصیت ابراهیم به حدی است که خداوند او را امت خوانده زیرا ظرفیت و توانایی یک امت در او وجود داشته است.

4- «قَانِتًا لِلّهِ»: قنوت به معنای خشوع و قیام و فرمانبری است. ابراهیم ایستاده و خاشعانه آماده خدمت به خدا بود و هر دستوری که می‌داد بدون چون و چرا اجرا می‌کرد. «إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ» [البقرة/131] : آن هنگام که پروردگارش به او فرمود: تسلیم شو. گفت : تسلیم پروردگار جهانیان شدم. آن هنگام که امر به ذبح فرزند شد بلافاصله اقدام به اجرای آن کرد. نماز خاشعانه‌ترین حالت بنده در مقابل خداست به همین خاطر ابرهیم از خدا می‌خواست که او و ذریه‌اش را از برپادارندگان نماز قرار دهد. «رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاَةِ وَمِن ذُرِّيَّتِي» [إبراهیم/40]

باز به منظور بر پایی نماز بود که خانواده‌اش را در کنار خانه خدا در جای خشک و بی‌آب اسکان داد. « رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلاَةَ» [إبراهيم/37] او نماز را از هر چیزی بزرگتر و مهمتر می‌دانست.

5- «حَنِيفًا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ» گرایش به حق و حقیقت از علائم بارز حضرت ابراهیم بود. او در بین خانواده مشرک بدنیا آمد و زندگی کرد اما هیچگاه حالت انفعالی به خود نگرفت بلکه در پی رسیدن به حق و معرفی آن به دیگران بود.

از شرک گریزان بود و از خدا می‌خواست که او و فرزندانش را از شرک دور نگه دارد. «وَ اجْنُبْنی وَ بَنی أَن نَّعْبُدَ الأَصنَامَ» [ابراهیم/35]

او آفرینش و رزق و هدایت و شفا و زندگی و مرگ و مغفرت را از آن خدا می‌دانست و در این امر هیچ احدی را شریک خدا قرار نمـی‌داد بلکه خدایان مشرکین را دشمن خود می‌‌‌‌‌‌شناخت.

«فَإِنهُمْ عَدُوٌّ لی إِلا رَب الْعَلَمِینَ‏(77) الَّذِی خَلَقَنی فَهُوَ یهْدِینِ‏(78) وَ الَّذِی هُوَ یُطعِمُنی وَ یَسقِینِ‏(79) وَ إِذَا مَرِضتُ فَهُوَ یَشفِینِ‏(80) وَ الَّذِی یُمِیتُنی ثُمَّ یحْیِینِ‏(81) وَ الَّذِی أَطمَعُ أَن یَغْفِرَ لی خَطِیئَتی یَوْمَ الدِّینِ‏» [شعراء/ 77-82]

6- «شَاكِرًا لِّأَنْعُمِهِ»: شکر نعمت سبب افزایش آن می‌شود. این وعده خداست که خلاف آن صورت نمی‌گیرد. خداوند به خاطر شکر ابراهیم نعمتش را بر او افزایش داد و به بهترین وجه از او قدردانی کرد.

7- «أُوْلِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصَارِ»: قوت درشخصیت و دین و احسان و انعام به دیگران و برخورداری از دیده حقیقت بین از صفات والای حضرت ابراهیم بود که به واسطه آنها خداوند او را برگزید.

8- “ذِكْرَى الدَّارِ” کثرت یاد مرگ و قیامت سبب شکستن غرور و رقت قلب انسان می‌شود. پیامبر اکرم ( صلى الله علیه و سلم) فرمود: «أَكْثِرُوا ذِكْرَ هَادِمِ اللَّذَّاتِ» حضرت ابراهیم از جمله افرادی بود که قیامت را بسیار یاد می‌کرد و یاد زیاد آن سبب می‌شد که برای آنجا بیشتر کار کند و در دنیا زهد را در پیش گیرد.

9- بی باکی و شجاعت و شهامت، وقتی که مشرکین او را از خشم خدایان بر حذر داشتند با کمال ایمان و شجاعت جواب داد: «وَلاَ أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ» [أنعام/80] (من هرگز از معبودان شما نمی‌ترسم).

10- مهمان نوازی از مقتضیات ایمان است. رسول الله (صلى الله علیه و سلم) فرمود: «مَنْ كَان يُؤْمِنُ بِاللَّهِ والْيَوْمِ الآخر، فَلْيكرِمْ ضَيْفه» جود و کرم و مهمان نوازی از خصلتهای نیک حضرت ابراهیم بود او به بهترین وجه اکرام مهمان می‌کرد. «هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ» [الذاریات/26]

11- حلیم: بسیار بردبار و صبور بود به همین خاطر وقتی که فرشتگان مأمور عذاب قوم لوط آمدند با آنها مجادله کرد و اصرار داشت که عذاب آنها به تأخیر افتد.

12- «أَوَّاهٌ مُنِيبٌ»: بسیار به درگاه خدا آه و ناله و دعا و استغفار و توبه می‌کرد و به واسطه این اعمال خداوند او را بسیار دوست می‌داشت.

13- ابتلا و امتحان: سنت خداوند بر این است که بندگان را بیازماید تا مدعیان واقعی از غیر واقعی و راستگویان از دروغگویان و مؤمنین از منافقین جدا شوند و هر چه نصیب انسان از ایمان بیشتر باشد، ابتلای او نیز شدیدتر است: «إِنَّ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِيَاءَ ، ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ »

حضرت ابراهیم از جمله کسانی است که خداوند او را به شدت آزمود. جفای قوم، ذبح فرزند، سکونت در جای خشک و بی‌آب، رفتن در آتش و … هم از موارد ابتلای شدید ابراهیم (علیه السلام) بود که در پی جواب مثبتش، خداوند او را به امامت انسانها برگزید. «وَإِذِ ابتَلَى إِبرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا» [البقرة/124] آن هنگام که خداوند ابراهیم را با کلمات و مسائلی آزمود که او به نحو أحسن پاسخ داد. خداوند فرمود، من تو را امام انسانها قرار دادم.

ب) بُعد اجتماعی یا دعوی:

ابراهیم(علیه السلام) از همان جوانی نسبت به جامعه خود احساس مسئولیت می‌کرد و سعی بر آن داشت که آنها را به سوی دین حق راهنمایی کند.
«قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِيمُ»: گفتند شنیدیم که جوانی به نام ابراهیم آنها را یاد می‌کرد. او پدر، فرزندان، پادشاه، و قوم خود را به توحید و پیروی از دین حق و دوری از شرک و معصیت خدا دعوت داد.

سیاست ابراهیم در دعوت به اینصورت بود که از اساسی‌ترین و مهمترین موضوع که نقطه خلاف بین او و قوم بود شروع کرد. «وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ إِنَّنِي بَرَاءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ» [زخرف/26]

حجت، جدل، بینه، حکمت، علم و حلم از ادوات دعوت ابراهیم بودند که در مراحل مختلف دعوت از آنها استفاده می‌کرد.

در دعوت پدر: «يَا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ مَا لا يَسْمَعُ وَلا يُبْصِرُ وَلا يُغْنِي عَنكَ شَيْئًا» [مریم/42]

در مجادله با ملک: «إِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنْ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنْ الْمَغْرِبِ...» [البقرة/258] – که پادشاه مات و مبهوت ماند و شکست خورد.

در بحث با قوم: به هنگام طلوع ستارگان و ماه و خورشید آنها را خدا می‌نامیدند؛ اما به وقت غروب اعلان می‌کرد که آنها خدا نیستند؛ چون غائب شدند. یا به هنگام شکستن بتها و رها کردن بت بزرگ وقتی که از او پرسیدند، آیا تو آنها را شکستی؟ جواب داد: از بتهای شکسته بپرسید. در آنجا قوم اعتراف کردند که در اشتباهند و بتها حرف نمی‌زنند. فرمود: «أَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُكُمْ شَيْئًا وَلَا يَضُرُّكُمْ» [أنبياء/66]

ادب در دعوت: وقتی که ابراهیم پدرش را دعوت می‌داد قبل از هر جمله، با یا أبت او را خطاب می‌کرد و وقتی که پدر او را تهدید به ضرب و شتم کرد جواب داد: «سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي» [مریم/47]

صبر و استقامت در دعوت: وقتی که کافران مستکبر خواستند او را بسوزانند و از صحنه زندگی حذف کنند هرگز از موضع خود عقب نشینی نکرد بلکه با ایمان کامل وارد آتش شد و به امر خدا آتش بر او سرد و سلامت گشت.

وصیت فرزندان به تمسک به دین حق: نصح و دلسوزی و احساس مسئولیت در قبال خانواده ابراهیم را بر آن داشت تا فرزندان را به پایبندی به اسلام سفارش کند. «وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ»[البقرة/132]

ترحم بر مخالفین خود: عطوفت و رأفت و رحمت او به حدی زیاد بود که حتی برای مخالفین خود نیز طلب آمرزش می‌کرد. «وَمَنْ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ» [إبراهیم/36]

آری! این ابر مردی است که ملتهای مختلف اعم از یهود و نصاری و مشرکین ادعای انتساب به او را دارند؛ اما خداوند ادعای آنها را مردود می‌شمارد و منتسبین واقعی به او را معرفی می‌فرماید: «مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلاَ نَصْرَانِيًّا وَلَكِن كَانَ حَنِيفًا مُّسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ * إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَـذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَاللّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ» [آل عمران/68-67]

ابرهیم یهودی و نصرانی نبود بلکه انسانی حقگرا و مسلمان بود و از مشرکین نیز نبود. شایسته‌ترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که واقعا از او پیروی کردند و همچنین پیامبر صلى الله علیه و سلم و مؤمنان همراه او، و خدا ولی مؤمنان است.

..........................................
نویسنده: شیخ علی جلالی
منبع: سایت مجتمع دینی بندرعباس