الحمدلله رب العالمين والصلاه والسلام علي رسول الله وعلي آله واصحابه اجمعين.

به فضل توفیق خداوند و دانش بشر هر روز از زواياي گوناگون مادي ومعنوي جهان پرده اي برداشته شده ونقطه ي كوري روشن مي گردد. قرآن كريم نيز با گذشت بيش از 1400 سال از تاريخ نزولش و كارهاي گسترده اي كه روي آن انجام گرفته است از اين قاعده مستثني نيست، و مي توان با تفحص وتحقيق نكات تازه اي از آن كشف واستخراج نمود كه در اين راستا به نظر مي آيد كار هاي واژه اي ولغوي از اولويتي مضاعف برخوردار باشند، زيرا به دليل فاصله ي زماني بر معناي بسياري از لغات، غبار مجاز،كنايه ، استعاره ، لهجه، اختلاط، منطقه و... نشسته است وگرچه معناي اصيل آن ها را علماي لغت از نسلي به نسل ديگر منتقل كرده اند اما چه بسيارند كساني كه هنگام تفسير وترجمه ی آيات همان معني ثانوي را در ذهن داشته و بر اساس آن در پي تبيین مفاهيم قرآني بر مي آيند.

بنده با انتخاب موضوع اين مقاله سعي كردم يكي ازتعبيرات قرآني را كه خداوند بارها آن را به خود نسبت داده (حدودالله) و از تجاوز از حد ومرز آن يا نزديك شدن به محدوده ی ممنوع آن اخطار و هشدار داده است تلك حدود الله فلا تعتدوها(1) تلك حدود الله فلا تقربوها(2) مورد باز بيني قرار دهم.

گر چه تقريباً معناي اصيل آن به درستي استعمال شده و مي شود اما در ميان اكثر مفسران ومترجمان وفقهايي كه از حدود خداوند بحث كرده وبرايش اقسام و انواعي قايل شده اند -كه البته بعداً ذكر مي كنيم هيچ كدام در حد اطلاع من به طور مستقل تعبير يا اصطلاح (حدودالله) را مورد بررسي قرار نداده اند و واضح است كه به مصاديق وموارد آن هم نپرداخته باشند.

از اين رو با تعريف كلمه ی (حد) و بیان مشتقات مستعمل آن درقرآن آغاز كرده و پس از آوردن انواع حدود آياتي را ذكر نموده ام كه واژه ی (حدود) در آن ها به كار رفته است. سپس مصاد يق( حدود الله) را در آيات فوق بيان نموده ام.

تعريف (حد) و مشتقات آن:

حد فاصله ی بين دو چيز ، انتهاي هر چيز، بازداشتن (خليل، العين،3/19 ؛ ازهري، تهذيب، 3/419؛ ابن فارس، مقاييس، 2/3 ؛ فيروزآبادي، قاموس، 1/558 ؛ ابن منظور، لسان، 3/140).
حدود الله: مواردي كه خداوند بيان كرده ودستور داده است كه از آن ها تجاوز نشود، حد القاذف ونحوه: آنچه به عنوان جزاي كار بر وي اقامه و اجرا نمايند. ( خليل وازهري ولسان، همان ها)

حدودالله: دستورات الهي، احكام الهي(آذرنوش،فرهنگ معاصر،ص 110). حديد: آهن ، نافذ (ازهري،همو، صص 420 و 422).

حديد ج. حدائد: آهن، حديد ج. حداد و احدّاء و احده: تيز، نيرومند(آذرنوش، همو، ص 111).

حادد، يحادد:عصيان وسركشي كرد، معصيت كرد (خليل، همو،ص20؛ ازهری ، همو ،ص 421).

مصطفوي گويد (التحقيق، ص179،2): اصل مشترك همه ی اين كلمات(حده) است به معني (تندي) و بقيه ی معاني مجازي و يا از مصاديق آن مي باشد.

از حدد 4 واژه اشتقاق شده است که عبارتند از : حادّ ( یحادد ، یحادون)، حداد ، حدود ، حدید( حمصی ، مفردات ).

انواع حدود:

ازهري گويد(3/419): حدود الله دو گونه است: 1- حدودي كه خداوند در خوراك، نوشيدني، ازدواج و غيره براي مردم معين نموده وامر كرده است كه كسي از محدوده ی آن ها نگذرد وتجاوز نكند 2- عقوبت هايي كه براي مرتكبين موارد فوق در نظر گرفته است، مثل حدسرقت و زنا و... .

محمد بسام رشدي زين در كتاب(المعجم المفهرس لمعاني القرآن العظيم)(1/321) حدود الله را به شش گونه تقسيم كرده و براي هر قسم آياتي را آورده است:

1- حدودالله ، همان آياتي را ذ كر كرده كه بعداً ما مفصلاً به آن ها خواهيم پرداخت، يعني 187و 229 و230 بقره، 13 و 14 نساء ، 97 و112 توبه، 4 مجادله و 1 طلاق.
2- حد محاربه (جنگ)، آيات 33 و34 مائده.
3- حد زنا، آيات 15 ، 19 و25 نساء و2 نور .
4- حد سرقت، آيه ی 38 مائده.
5- حد قتل، آيات 178 و179 بقره و 32و45 مائده و 74 كهف.
6- حد قذف (تهمت، بهتان)، آيات 4و5 نور.

بهاء الدين خرمشاهي گويد (دانشنامه1،/919):حدود در قرآن كريم به كيفر هايي اطلاق مي شود كه در شرع مقدس نوع و ميزان آن مشخص شده است، جرايمي كه حد آن ها در قرآن كريم بيان شده عبارتند از : زنا، سرقت، قذف ،و محاربه [ كه وی در ادامه هر يك را تعريف نموده وآياتي را هم در آن موضوع ذكر مي نمايد].

واژه ی (حدود)در قرآن:

بقره/ 187:أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتَانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَلا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ*

[ در شبِ روزه ، آميزش با زنانتان براي شما حلال شد، آنان پوشش شمايند و شما پوشش آنان. خدا دانست كه شما به خود خيانت مي كرديد، پس بر شما بازگشت وتوبه ی شما را پذيرفت و از شما در گذشت؛ اكنون با ايشان بياميزيد و آنچه خدا براي شما نوشته بجوييد، وبخوريد و بياشاميد تا شما را رشته ي سپيدي از رشته ي سياهی پديدار گردد، و سپس روزه را تا شب به پايان رسانيد و در حالي كه در مسجد ها معتكف هستيد با زنان مياميزيد. اين ها حدود خداست پس پيرامون آن ها مگرديد. خداوند اين چنين آيات خويش را براي مردم بيان مي كند تا شايد پروا پيشه كنيد.]

بقره/ 229 و230: لطَّلاقُ مَرَّتَانِ فَإمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ وَلا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئاً إِلاَّ أَنْ يَخَافَا أَلاَّ يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ* فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يَتَرَاجَعَا إِنْ ظَنَّا أَنْ يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ*

[طلاق دو بار است.پس ازآن به نيكويي نگاه داشتن يا به نيكي رهاساختن است، و شما را حلال نيست كه از آنچه به ايشان داده ايد چيزي بازستانيد مگر آنكه هر دو بترسند كه نتوانند حدود خدا را برپا دارند. پس اگر ترسيدند كه حدود خدا را برپا ندارند گناهي بر آن دو نيست درآنچه زن عوض بدهد،اين ها مرزهاي خداست، از آن ها فراتر مرويد، و هركه از مرزهاي خدا فراتر برود چنين كساني ستمكارند.پس اگر وي را طلاق داد ديگر بر او حلال نيست تا آنكه شوهري جز او كند، پس اگر زن را طلاق دهد، گناهي برآن دو نيست كه به يكديگر بازگردند ، اگر گمان داشته باشند كه حدود خدا را بر پا مي دارند. اين ها مرزهاي خداست كه براي گروهي كه بدانند بيان مي كند.]

نساء/13 و14: تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ* وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَاراً خَالِداً فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ*

[اين ها حدود خداست، و هركه خدا و پيامبرش را فرمان برد او را به بهشت هايي درآوردكه از زير آن ها جوي ها روان است، جاودانه در آن باشند و اين است رستگاري وكاميابي بزرگ. و هركه خدا و پيامبرش را نافرماني كند و از حدود او درگذرد، وي رابه آتشي درآوردكه جاودانه در آن باشد و او را عذابي است خواركننده.]

توبه / 97و112: الأَعْرَابُ أَشَدُّ كُفْراً وَنِفَاقاً وَأَجْدَرُ أَلاَّ يَعْلَمُوا حُدُودَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ*

[باديه نشينان دركفر ونفاق سخت ترند، وسزاوارتر به اينكه مرزها و اندازه هاي آنچه را خدا بر پيامبرش فروفرستاده ندانند و خدا بسي داناونكته دان است.]

التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنْ الْمُنكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرْ الْمُؤْمِنِينَ*

[همان توبه كنندگان،پرستندگان،ستايندگان،گردش كنندگان،ركوع كنندگان،سجودكنندگان، فرمايندگان به كارنيك، بازدارندگان ازكار زشت ونگهدارندگان مرزهاي خدا،ومؤمنان را مژده بده.]

مجادله/ 4:فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً ذَلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ*

[ و هر كه نيابد، پس روزه ی دو ماه پياپي بايد، پيش از آنكه به هم رسند،و هر كه نتواند، پس طعام دادن شصت مستمند ببايد. اين براي آن است كه به خدا و پيامبرش ايمان آوريد. اين مرزهاي خداست، و كافران را عذابي است دردناك.]

طلاق/1:ياأيها النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّهَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلا يَخْرُجْنَ إِلاَّ أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَهٍٍ مُبَيِّنَهٍ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْراً *

[ اي پيامبر،چون خواهيد زنان را طلاق دهيد پس آنان را به هنگام عدّه ی ايشان طلاق دهيد و شمار عدّه را نگاه داريد، و از خداي، صاحبتان ، پرواكنيد، و آنان را از خانه هايشان بيرون مكنيد، و بيرون نروند، مگر آنكه كار زشت آشكاري كرده باشند. و اين مرزهاي خداست وهركه از مرزهاي خدا درگذرد به راستي بر خود ستم كرده است.تو چه داني، شايد خداوند پس از اين كاري پديد آرد.]

مصاديق حدود الله :

براساس آياتي كه در آن ها (حدودالله، حدوده و حدود)به كار رفته مشخص مي شودكه در آيات مربوط به نظام خانواده واحكام متعلق به آن و نيز روابط خويشاوندي يعني آيات 187، 229 و230بقره ،13و14نساء،4مجادله و 1 طلاق از اين واژه ها بيش تر استفاده شده است.

و جالب اينكه از مجموع 14 مرتبه اي كه(حدود) در قرآن آمده 8 بار آن فقط در آيات طلاق است (الطلاق مرتان... ، 4 مرتبه، فان طلقها ... ، دو مرتبه ، اذا طلقتم النساء... دو مرتبه) كه بيانگر اهميت كيان خانواده در پيشگاه خداوند است و از 6 مورد ديگر 2 تا در پايان آيات ارث در سوره ی نساء آمده ، 2 تا در سوره ی توبه. و 2 مورد سوره ی مجادله و187بقره هم مربوط به امور زناشويي مي باشد.

بنا بر اين اگر بخواهيم بحث مقاله را فقط به ذكر مصاديق (حدود الله) يعني آياتي كه به نوعي اين واژه در آن ها به كار رفته است خلاصه كنيم نه همه ی دستورات ومقررات الهي مي توانيم از موارد زير به عنوان مصاديق آن نام ببريم:

اول- 187 بقره :

1- عمل زناشويي به هنگام روز در ماه رمضان حلال نيست: احل لكم ليله الصيام الرفث....
2- در شب اين عمل جايز است (همان آيه).
3- زن وشوهر بايد مثل لباس عيب پوش و زينت دهنده ومحافظ يكديگر باشند: (هن لباس لكم و انتم لباس لهن).
4- خوردن و آشاميدن در شب هاي ماه رمضان جايز ولي از طلوع فجر تا غروب آفتاب(الليل) ممنوع مي باشد:كلوا واشربوا حتي يتبين لكم الخيط الابيض من الخيط... .
5- هنگام اعتكاف در مسجد (چه روز وچه شب) همبستري با همسر جايز نيست: ولا تباشروهن و انتم عاكفون....

دوم- آيات229 و 230 بقره:

6- طلاق داراي مراحلي است كه شوهر مي تواند پس از مرحله ی اول و دوم به زنش رجوع نمايد (با توجه به جزئيات كه در باره ی عقد مجدد يا عدم آن وجود دارد )، ولي اگر براي سومين بار طلاق داد ديگر حق بازگشت ندارد، مگر اينكه زن با كس ديگري ازدواج نمايد و پس از طلاق شوهر دوم به شوهر اولش باز گردد: الطلاق مرتان وفان طلقها فلا تحل له من بعد.
7- پس از طلاق دوم شوهر ناگزير است يكي از دو راه را انتخاب كند:1- با هم زيستن به نحو شايسته 2- جدايي بدون ستم وپايمال كردن حقوق:فامساك بمعروف... .
8- مردان نمي توانند چيزهايي را كه قبلاً به زنان خود داده اند پس بگيرند مگر وقتي كه ديگر امكان زندگي مسالمت آميز و رعايت دستورات الهي در نظام خانواده براي آنان وجود نداشته باشد كه در اين صورت زن مي تواند با حضور افرادي به عنوان بزرگ تر يا شاهد يا قاضي دادگاه اموالي را به شوهر پس دهد: و لا يحل لكم ان تأخذوا مما آتيتموهن شيئا الا ان يخافا.... تغيير صيغه از جمع به تثنيه تأمل بر انگيز است

موارد زير را نیز به علت ارتباط تنگاتنگي كه با آيات (حدود الله) در اين مقطع از سوره بقره دارند مي توان جزو آن ها دانست:

الف- كساني كه سوگند مي خورند به زنانشان نزديك نشوند وعمل زناشويي انجام ندهند، فقط 4ماه فرصت دارند تا وضعيت را روشن نمايند؛ يعني يا بايد از گفته ی خود برگردند يا طلاق دهند: للذين يؤلون من نسائهم... 7-226.
ب- زنان مطلقه بايد به مدت سه قرء (يك دوره ی كامل حيض و طهر) بايد از ازدواج مجدد خودداري نمايند: والمطلقات يتربصن... 228.
ج- زنان مطلقه بايد وضعيت رحم را از لحاظ بارداري يا عدم آن بيان كنند و چيزي را در اين رابطه كتمان ننمايند: و لایحل لهن أن يكتمن ... همان.
د- شوهران در بازگشت به زنان مطلقه ی خود در اولويت مي باشند:و بعولتهن احق بردهن ... همان.
ه- هركدام از زن و مرد در خانواده حقوقي دارند كه بايد طرف مقابل رعايت نمايد: و لهن مثل الذي عليهن بالمعروف وللرجال عليهن درجه.

سوم- آيات 13 و 14 نساء:

چون در آغاز آيه ی 13 گفته است: تلك حدود الله مي توان فقط احكام ارث را كه در آيات 11 و12 بيان گرديد جزو مصاديق حدود الله نام برد و نيز مي توان از اول سوره ی نساء همه ی قوانين را بر شمرد (قرطبي، احكام القرآن، 5/81 ؛ آلوسي،روح المعاني 4/233 ؛ مراغي، تفسير، 4/202) و ما به خاطر اين كه از هر دو احتمال استفاده كرده باشيم در ابتدا به طور خلاصه مقررات قبل از آيات ارث را با حروف ابجدي ذكر مي كنيم، سپس شمارش مصاديق را ادامه مي دهيم:

الف- روابط خويشاوندي را قطع نكنيد و صله ی رحم به جاي آوريد: واتقوا الله الذي تساءلون به والارحام....
ب- اموال يتيمان را به ناحق نخوريد: و آتوا اليتمي اموالهم... .
ج- اگر خواستيد مي توانيد چهار زن بر گزينيد به شر طي كه عدالت را رعايت نماييد: فانكحوا ما طاب لكم....
د- مهريه ی زنان را بپردازيد: و آتوا النساء صدقاتهن....
ه- زنان مي توانند با رضايت خود مهريه را به شوهر ببخشند: فإن طبن....
و- اموال را به سفيهان نسپاريد، ولي از سود آن اموال به آنان خوراك وپوشاك دهيد: ولاتؤتوا السفهاء اموالكم...
ز- وقتي بچه هاي يتيم به سن رشد و بلوغ رسيدند و شما با آزمايش هاي متعدد دانستيد كه صلاحيت مالكيت دارند با حضور چند شاهد اموال را به آنان تحويل دهيد:و ابتلوا اليتامي...
ح- سرپرستي كه غني است نبايد از آن اموال استفاده كند، ولي اگر فقير بود در حد نياز مي تواند استفاده كند: «و من كان غنياً...
ط- هم مردان وهم زنان از خويشاوندان خود ارث مي برند: للرجال نصيب... وللنساء نصيب... .
ي- اگر هنگام تقسيم ارثيه ، خويشاونداني كه سهمي در آن ندارند يا يتيمان ومساكين حاضر شدند به آنان هم چيزي بدهيد: واذا حضرالقسمه... .

حدود در آيات ارث11 و 12 :

9- فرزندان مذكر دو برابر فرزندان مؤنث ارث مي برند: يوصيكم الله في اولادكم للذكر مثل حظ الأنثيين... .
10- اگر مؤنث هاي ميراث بَر(دختران) بيش تر از دو تا بودند سهمشان دو سوم است: فإن كن نساء فوق اثنتین... .
11- اگر يك مؤنث بود يك دوم سهم دارد : فإن كانت واحده... .
12- اگر ميت از خود فرزندي بر جاي گذاشته بود پدر ومادر هر كدام يك ششم ارث مي برند: و لأبويه لكل واحد... .
13- ولي اگر فرزندي نداشت و پدرش هم ميراث بر بود مادرش يك سوم مي برد: فإن لم یکن له ولد ... .
14- اگر برادران و يا خواهراني داشت مادرش يك ششم مي برد: فإن كان له اخوه... .
15- اگر هر كس وصيتي كرده باشد بايد قبل از تقسیم سهام ارث به آن وصيت عمل شود: من بعد وصيه....
16- شوهر از زنش يك دوم سهم دارد به شرطي كه زن فرزندي نداشته باشد و اگر فرزندي نداشت ، سهم شوهر يك چهارم است : ولكم نصف ما ترك....
17- زن از شوهرش يك چها رم ارث مي برد به شرطي كه آن شوهر فرزندي نداشته باشد، واگر فرزندي داشت سهم زن يك هشتم است: ولهن الربع... .
18- اگر مرد يا زني فوت كردند و فقط از آن ها يك برادر يا يك خواهر به جا مانده باشد سهم آن برادر يا خواهر يك ششم است : وإن كان رجل يورث كلاله... .
19- اگر از چنين زن يا مردي چند خواهر يا برادر به جا مانده باشد همگي با هم فقط يك سوم ارث مي برند: وإن كانوا اكثر... .

چهارم- آيات توبه:

الف-(حدود) در آيه ی 97 شامل كليه ی دستورات و قوانين خداوند است، زيرا اَعراب بدوي به خاطر ندانستن آن حدود دچار كفر و نفاقي شديدتر شده اند، در حالي كه ندانستن مصاديقي كه تاكنون ما براي(حدودالله) ذكر كرديم گر چه مي تواند فرد را دچار كفر و نفاق نمايد، اما از نوع شديد آن نخواهد بود.
ب- (حدودالله) در آيه ی112 را مي توان هم به كليه ی احكام ودستورات شريعت معنا كرد، به دلیل عموم خطاب که برخی اوصاف مؤمنین را بر شمرده است ، و هم به مصادیقی که ما ذکر کرده ایم ، به دليل لفظ (الحافظون)، زيرا اين وا ژه در چند جاي ديگر نيز آمده كه برخي به امور خانواده و روابط زن و مرد مربوط مي شود، مثل فالصالحات قانتات حافظات للغيب بما حفظ الله [ پس زنان نیکوکردار فرمان بردارند و به پاس آنچه خداوند حفظ کرده است نگهدار اسرارند.]قل للمؤمنين يغضوا من ابصارهم ويحفظوا فروجهم... وقل للمؤمنات يغضضن من ابصارهن و يحفظن فروجهن [ مؤمنان را بگو که دیدگان خویش را فرو دارند و شرمگاه های خود را نگاه دارند ... و زنان مؤمن را بگو که دیدگان خویش را فرو دارند و شرمگاه های خود را نگاه دارند...] ( نور/ 29 و30) ،و الحافظين فروجهم والحافظات [ و مردان و زنانی که شرمگاه خود را نگاه می دارند] ( احزاب / 35 ) ، و الذين هم لفروجهم حافظون [ و آنان که شرمگاه خود را نگهدارنده اند.] ( مؤمنون /5 ).

پنجم -آيه ی مجادله:

چون در آيه ی چهارم اين سوره ادامه ی موارد كفاره ی ظهار بيان مي شود، ناگزيريم سه آيه ی قبل از آن را كه شديداً به هم پيوسته اند متذكر شويم: زني پيش رسول الله مي آيد و در باره ی شوهرش با ايشان مجادله نموده و به درگاه خداوند شكايت مي كند، خداوند در حالي كه سميع وبصير است پس از شنيدن اين شكايت در رابطه با ظهار(3) چنين سخن مي گويد: كساني از شما كه زنان خويش را ظهار مي كنند، آن زنان مادرانشان نيستند، مادرانشان جز زناني كه آنان را زاده اند نباشند، و هر آينه آنان سخني ناشايست و دروغ مي گويند و خدا درگذرنده ومهرورز است. و كساني كه زنان خود را ظهار مي كنند و سپس از آنچه گفته اند بر مي گردند تا آن را بشكنند و به همسر خود باز گردند- پيش از آن كه به هم رسند آزاد كردن برده اي بايد. اين است كه بدان پند داده مي شويد وخدا بدانچه مي كنيد آگاه است. ترجمه ی آيه ی چهار قبلاً گذشته است( ص 15).

همان طور که قبلاً گفتیم این ( حدود الله ) نیز مربوط به امور خانواده است، پس:

20- ظهار ممنوع است : الذین یظاهرون ... .
21- کسانی که از ظهار خویش پشیمان می شوند باید یکی از سه مورد زیر را به ترتیب به عنوان کفاره انتخاب کنند : 1- آزاد کردن یک برده 2- اگر توانایی نداشتند دو ماه پی در پی روزه بگیرند 3- اگر نتوانستند به شصت مسکین غذا دهند: والذین یظاهرون ... .

ششم آیه ی طلاق :

22-طلاق باید در عده باشد ، یایها النبی اذا طلقتم ... .
23- عده باید دقیقاً شمارش شود و احصوا العده ... .
24- قبل از تمام شدن عده نباید زنان مطلقه را از خانه هایشان بیرون کرد، مگر وقتی که مرتکب عمل ناشایستی شوند، لاتخرجوهن من ... .

..................................................
نویسنده: شیخ سعدالدین صدیقی
..................................................
1- آن ها مرزهاي خداست از آن ها فراتر نرويد. (بقره/229)
2- اينها حدود خداست پيرامون انها مگرديد(بقره/187)
3- اين واژه در لغت به معني «پشت » و در اصطلاح عبارت از صيغه اي است كه به واسطه ی آن زن بر مرد حرام مي شود... {مثل} « پشت همسر من چون مادر من است» (خرمشاهي، دانشنامه 2/1425 ).
-------------------------------------------
منابع
الف-كتب علوم قرآن
1- قرآن مجید.
2- آلوسي ، شهاب الدين سيد محمود، روح المعاني في تفسيرالقرآن العظيم والسبع المثاني، بيروت، داراحياءالتراث العربی، 1405 ق/1985 م.
3- حمصي ، محمد حسن، مفردات القرآن تفسير وبيان ، دمشق، دار الرشيد.
4- خرمشاهي ، بهاءالدين، دانشنامه قرآن وقرآن پژوهي، تهران، انتشارات دوستان وناهيد، 1377ش.
5- رشدي الزين، محمدبسام ، المعجم المفهرس لمعاني القرآن العظيم، دمشق، دارالفكر المعاصر،1416ه .
6- روحاني ، محمود، المعجم الاحصائي لالفاظ القرآن الكريم(فرهنگ آماري قرآن كريم)، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ، 1368ش، 1990م.
7- فؤادعبدالباقي ، محمد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم، تهران، انتشارات اسلامي، 1372ش.
8- قرشي، سيد علي اكبر، قاموس قرآن، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1376ش.
9- مجتبوي ، سيدجلال الدين،ترجمه قرآن حكيم،تهران-، انتشارات حكمت، 1371ش.
10- مراغي، احمدمصطفي، تفسير، بيروت، داراحياء التراث العربي.
11- مصطفوي،حسن ، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي(سازمان چاپ و انتشارات، 1416ه ق.
ب-كتب لغت
1- آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر فارسي عربي، تهران نشرني،1379ش.
2- ابن فارس،ابوالحسين احمد ابن فارس ابن زكريا ، معجم مقاييس اللغه، بيروت، الدارالاسلاميه،1410ه.
3- ابن منظور، ابوالفضل جمال الدين محمدبن مكرم افريقی مصري، لسان العرب، بيروت، دار صادر، 1410 ه.
4- ازهري، ابو منصور، محمد بن احمد، تهذيب اللغه، تحقيق عبدالسلام محمد ابن هارون، مصر، دارالمصريه، 1384ه.
5- فراهيدي، خليل بن احمد، العين ، تحقيق مهدي مخدومي وابراهيم سامرايي، قم ، دارالهجره، 1405 ه.
6- فيروزآبادي، مجدالدين محمد بن يعقوب، القاموس المحيط، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1991 م.