عبدالله بن زبیر رضی الله عنه، شهسوار قریش، اوّلین مولود مسلمانان در مدینه، شیرمرد شجاع، عائذ بیت الله و مصلوب كعبه یكی از یاران رسول خدا و از رادمردان غیور صدر اسلام است كه تاریخ نام او را با غیرت و ایمان و جان فشانی و شجاعت ثبت كرده است. تولّدش خطّ بطلان بر اوهام و خرافات خرافه پردازان یهودی و زندگی اش سیلی محكمی بر چهره ظالمان و جائران زمان بود.

او كه جان خویش را بر طبق اخلاص نهاد و از خلیفه مظلوم حضرت عثمان ذی النّورین رضی الله عنه و سپس أمّ المؤمنین عایشه صدّیقه رضی الله عنها، جانانه دفاع كرد. قائم اللیل و صائم النّهار بود. دوستدار پدر و فرمانبردار مادر بود. به خانه خدا پناه آورد و كعبه را تعمیر كرد. آن رادمردی كه تا آخرین نفس های زندگی در مقابل ظلم و جور یزیدیان ایستاد و هرگز تن به ذلّت نداد و همچون حضرت حسین رضی الله عنه در كربلا، خونش را در كنار خانه خدا برای دفاع از حقّ و حقیقت فدا كرد.

نسب و خاندان
پدر عبدالله، صحابی جلیل القدر زبیر بن عوام بن خویلد، و مادرش أسما دختر حضرت ابوبكر صدّیق بود. صفیه دختر عبدالمطلب و عمه پیامبر اكرم صلّی الله علیه وسلّم، مادربزرگ پدری اش، و أمّ المؤمنین حضرت خدیجه بنت خویلد عمه پدرش و أمّ المؤمنین عایشه، خاله خودش بود.

حضرت زبیر بن عوام رضی الله عنه پسرعمه رسول الله صلّی الله علیه وسلّم و یكی از ده یار بهشتی (عشره مبشره) بود كه در سن 16 سالگی اسلام آورد و از هیچ غزوه ای باز نماند. پیامبر درباره اش فرمودند: «لكلّ نبی حواری و حواری الزبیر»؛ هر پیامبری یار مخلصی دارد و یار مخلص من زبیر است. در زمان پیامبر، مردِ روزهای سخت بود و در عهد خلفای راشدین یكی از مشاوران و وزرای دولت اسلامی بشمار می رفت و در جنگ های بسیاری حضور یافت.

حضرت أسما رضی الله عنها نیز از اوّلین مسلمانان بود؛ او و خواهرش عایشه صدّیقه رضی الله عنهما در كودكی ایمان آوردند و در خانه صدّیق اكبر رضی الله عنه رشد و تربیت یافتند. حضرت أسما در آغاز سفر هجرت پیامبر صلّی الله علیه وسلّم آذوقه سفر پیامبر و پدرش ابوبكر را در كیسه ای نهاد و برای بستنش كمربند خویش را به دو قسمت تقسیم كرد و با یك قسمت آن سر كیسه را بست و از این جهت به «ذات النطاقین» (صاحب دو كمربند) مشهور شد.

او بود كه با تحمّل سختی های راه، به پیامبر اسلام و ابوبكر صدّیق در غار ثور آذوقه می رساند، و همو بود كه سیلی سخت ابوجهل را تحمّل كرد امّا هرگز حاضر نشد از مخیفگاه رسول الله و یار غارش خبری به مشركین مكّه بدهد. او زنی بسیار شجاع و باجرئت بود و در جهاد شركت می كرد؛ ایشان همراه همسرش زبیر و فرزندش عبدالله در جنگ یرموك شركت نمود. حضرت أسما با تربیت قرآنی و نبوی رشد یافت و عبادت، تلاوت قرآن، خشوع و خضوع و انهماك در بندگی از ویژگی های بارز ایشان بود و ساعت ها به تلاوت قرآن و دعا و گریه و استغفار می پرداخت.

عبدالله در خاندان شرافت و كرامت و عزّت و سعادت، در زمانی چشم به جهان گشود كه مسلمانان در مدینه از تبلیغات سوء یهودیان در رنج و پریشانی بودند. یهودیان شایع كرده بودند كه ما مسلمانان را سحر كرده ایم و دیگر فرزندی از آنان متولّد نخواهد شد. در این دوران بود كه عبدالله بن زبیر به دنیا آمد و با تولّدش صدای تكبیر صحابه پیامبر در مدینه منّوره طنین انداز شد و شادی و امید دل ها را فراگرفت.

حضرت ابوبكر از فرط شادی این مولود فرخنده را در مدینه چرخاند تا خبر ولادتش به گوش همه برسد. أسما می گوید: در مكّه حامله بودم و در قبا در سال اوّل هجرت فرزندم به دنیا آمد. او را به نزد پیامبر بردم و در دامن ایشان نهادم. آنحضرت تكه ای از خرما را جوید و در دهان فرزندم نهاد و كامش را با آن شیرین كرد، این اوّلین چیزی بود كه در شكم فرزندم داخل شد؛ سپس برای وی دعا كردند. نامش را عبدالله و كنیه اش را ابوبكر نهادند و به جدّش ابوبكر صدّیق رضی الله عنه دستور دادند در گوشش اذان بگوید.

آثار نبوغ و برتری از همان كودكی در او نمایان بود. اوّلین كلمه ای كه در طفولیت بر زبان آورد «السیف السیف» (شمشیر شمشیر) بود. پدرش گفت: به خدا قسم تو را با شمشیر روزگاری خواهد بود. آورده اند كه عبدالله در ایام كودكی روزی با هم سن و سالانش در حال بازی بود كه فردی آمد و بر سر آنان فریاد كشید. همه از ترس فرار كردند مگر عبدالله كه فوراً بچه ها را صدا كرد و گفت: بیایید جمع شوید من سرگروه شما می شوم و با او می جنگیم.

عبدالله 8 سال و 4 ماه از حیات مبارك پیامبر اسلام صلّی الله علیه وسلّم را دریافت. او همواره به منزل آنحضرت نزد خاله اش عائشه صدّیقه رضی الله عنها می رفت. بدین ترتیب در خانه نبوت و خانه صدّیق اكبر رشد و تربیت یافت. پدرش او را در سن هفت یا هشت سالگی برای بیعت به محضر رسول الله صلّی الله علیه وسلّم آورد. پیامبر اكرم وقتی او را دیدند، تبسّم كردند و از او بیعت گرفتند.

عبدالله بن زبیر در عهد خلفای راشدین
عبدالله در عهد رسالت در كنار پدرش شاهد غزوه احزاب و فتح مكّه بود. در زمان ابوبكر صدّیق و عمر فاروق رضی الله عنهما در سن ده سالگی در معركه یرموك، پدرش را همراهی و در امداد و معالجه زخمی ها همكاری داشت. او اگرچه مستقیماً در نبرد شركت نكرد، امّا با سختی جنگ و چكاچك شمشیرها و جان دادن در راه خدا از نزدیك آشنا و مأنوس گشت و این در شجاعت و مهارت جنگی اش تأثیر به سزایی داشت.

اوج جوانی و قدرت عبدالله بن زبیر در عهد خلافت حضرت عثمان رضی الله عنه بود. در این دوران او تبدیل به یك جوان قوی، نیرومند و بهادر شده بود و در بسیاری از امور شركت فعّال و مؤثر داشت. او یكی از افرادی بود كه خلیفه سوّم آنان را برای جمع آوری مصاحف، همراه حضرت زید بن ثابت رضی الله عنه مأموریت داد.

در سال 27 هجری در كنار عبدالله بن سعد بن أبی السرح در جهاد آفریقا شركت كرد. جُرجیر رومی، پادشاه آفریقا، با 200 هزار نفر به میدان آمده بود، و در مقابل مسلمانان 20 هزار نفر بودند. در این جنگ عبدالله با گروهی به دل سپاه دشمن زد و مستقیماً به جرجیر حمله ور شد و سرش را از تن جدا كرد و بر سرنیزه نهاد و بانگ تكبیر برآورد. این گونه با فراست و تاكتیك مناسب وی، سپاه رومی شكست خورد و آنان با بشارت فتح آفریقا به مدینه منّوره بازگشتند. این اوّلین میدانی بود كه سبب شهرت عبدالله گشت. ایشان هم چنین در سال 30 هجری در لشكركشی به طرف طبرستان شركت كرد و شجاعانه برای اعلای كلمةالله شمشیر زد.

دفاع از حضرت عثمان در یوم الدّار
عبدالله از كسانی بود كه در دفاع از حضرت عثمان رضی الله عنه در ایام محاصره شركت داشت و با تمام عشق و شهامت از ایشان دفاع كرد و به شدّت زخمی شد. آورده اند كه عبدالله بن زبیر در مكّه سخنرانی می كرد و می گفت: در روز دفاع از عثمان رضی الله عنه بیش از ده زخم به بدنم وارد شد و من امروز دست بر آن زخم ها می گذارم و امیدوارم جزو بهترین اعمالم محسوب شوند.

واقعه جمل
نبرد اسف بار جمل در سال 36 هجری رخ داد. آن گاه كه چشمان آتشین ابن سبأ یهودی و چنگال های ابلیس گونه اطرافیانش آتش فتنه و طوفان اختلاف را بعد از فروكش كردن آن، دوباره ملتهب ساخت. در آن لحظات سخت كه حضرت علی رضی الله عنه پس از تلاش های فراوان موفّق به ایجاد تفاهم شد و أمّ المؤمنین عائشه و طلحه و زبیر رضی الله عنهم آماده مصالحه شدند، آشوب گران سبائی شبانه درگیری را آغاز كردند.

أمّ المؤمنین عایشه قاضی بصره را با قرآن كریم به سوی صحابه فرستاد تا جنگ متوقّف شود، امّا همراهان ابن سبأ او را تیرباران كردند، و عایشه فریاد می زد: فرزندانم! روز قیامت را به یاد آورید. آشوب گران هودج عایشه را آماج تیرها و نیزه ها قرار دادند؛ در آن هنگامه، عبدالله بن زبیر از خاله اش أمّ المؤمنین عایشه جانانه دفاع كرد و با تمام شجاعت شمشیر زد. گویند در آن جنگ در حالی در میان مجروحان دیده شد كه چهل و اندی زخم بر بدن داشت و از رمق افتاده بود.

عایشه صدّیقه رضی الله عنها به كسی كه خبر زنده بودن عبدالله بن زبیر را به او داد، ده هزار درهم مژدگانی داد و سجده شكر به جای آورد. عروه بن زبیر گفته است: عایشه بعد از رسول الله و ابوبكر (پدرش) هیچ كس را مانند عبدالله بن زبیر دوست نمی داشت. و نیز گفته است: پدرم و عایشه برای هیچ كس به اندازه عبدالله دعا نمی كردند.
پس از فروكش كردن آتش جنگ جمل و كشته شدن شخصیت های برجسته ای، حضرت علی به فرزندش حضرت حسن رضی الله عنهم گفت: فرزندم! كاش بیست روز قبل از این واقعه پدرت وفات می كرد. حسن گفت: پدرجان شما را از این كار منع كردم! حضرت علی فرمود: فرزندم! نمی دانستم قضیه به این جا می كشد. عبدالله بن زبیر در جنگ صفین شركت نداشت.

موقف ایشان پس از عهد خلافت راشده
عبدالله همراه جمعی از صحابه از جمله حضرت حسن، حسین، عبدالله بن عمر، أنس و... با حضرت معاویه در سال 41 هجری كه سال جماعت (اتحاد و همبستگی) نامیده شد، بیعت كرد. او در سپاه معاویه بن حدیج در جهاد آفریقا شركت داشت و در فتح «بنزرت» در سال 41 هجری و فتح «قیروان» در سال 45 هجری سهیم بود و «سوسه» به دست وی فتح شد. همچنین در سپاهی به فرماندهی یزید بن معاویه در لشكركشی به سوی قسطنطنیه حضور داشت. در این لشكر عده ای دیگر از صحابه از جمله حضرت ابوایوب انصاری، حضرت حسین، عبدالله بن عمر و ابن عباس رضی الله عنهم نیز حضور داشتند.

معاویه رضی الله عنه هر گاه با عبدالله بن زبیر رو به رو می شد، می گفت: «مرحباً بابن عمة رسول الله و ابن حواریه»، و همواره هدایایی به ایشان تقدیم می كرد. حضرت معاویه در دوران امارت بیست ساله اش همین برخورد را با حضرت حسن و حسین رضی الله عنهما نیز داشت. متقابلاً عبدالله نیز معاویه را خوب می شناخت و به او احترام می گذاشت.

هنگام محاصره مكّه در زمان عبدالملك بن مروان گفت: ابن هند (معاویه) كجاست؟ هرگز بعد از او كسی را نیافتیم كه همچون او با دیگران برخورد و تعامل داشته باشد. با وجود این كه ما از او هراس داشتیم او در جنگ ها از ما ابراز ترس می كرد درحالی كه جرئتش از شیر بیشتر بود. ما او را فریب می دادیم و او فریب ما را می پذیرفت درحالی كه او بسیار زیرك بود. به خدا قسم دوست داشتم او در میان ما باقی می ماند تا زمانی كه در این كوه ـ اشاره به جبل ابوقبیس ـ سنگ وجود دارد.

گفت و گوی عبدالله بن زبیر با حضرت معاویه درباره بیعت با یزید
حضرت معاویه در سال 50 هجری در مراسم حجّ به مكّه آمد و جهت گرفتن بیعت از مردم برای ولیعهدی فرزندش یزید نظر عبدالله بن زبیر را جویا شد. عبدالله گفت: ای امیرالمؤمنین! ما شما را بین سه راه اختیار می دهیم هر كدام را اجرا كنید، قبول است؛ یا مانند رسول الله صلّی الله علیه وسلّم عمل كنید یا مانند ابوبكر رضی الله عنه و یا مانند عمر رضی الله عنه.

معاویه گفت: آنان چگونه عمل كرده اند؟ گفت: رسول الله صلّی الله علیه وسلّم مردم را در انتخاب خلیفه و امیر آزاد گذاشت و آنان به خلافت ابوبكر راضی شدند. معاویه گفت: امّا امروز همانند ابوبكر در میانتان یافت نمی شود و من می ترسم اگر شما را به حال خودتان رها كنم دچار اختلاف شوید. عبدالله گفت: درست است پس مانند ابوبكر عمل كن. معاویه گفت: او چگونه عمل كرد؟ عبدالله گفت: او یكی از مسلمانان را كه با او نسبت فامیلی نداشت از میان قریش انتخاب و به مردم پیشنهاد كرد با او بیعت كنند، مردم نیز پذیرفتند؛ تو نیز از میان قریش غیر از خویشاوندانت كسی را انتخاب كن ما می پذیریم.

معاویه گفت: روش سوّم چیست؟ عبدالله گفت: همانند عمر عمل كن. گفت: او چه كار كرد؟ عبدالله پاسخ داد: مسئله را به شورای شش نفره سپرد كه در میان آنان هیچ یك از فرزندان و خویشاوندانش نبود. معاویه گفت: آیا نظر دیگری نداری؟ عبدالله گفت: خیر.

هنگامی كه معاویه صراحتاً خواستار بیعت عبدالله بن زبیر با یزید شد، عبدالله امتناع ورزید و گفت: بیعت با دو خلیفه در یك زمان مخالف حدیث رسول الله صلّی الله علیه وسلّم است. سپس به معاویه گفت: خود شما به ما یادآوری كردید كه رسول الله صلّی الله علیه وسلّم فرموده است: اگر در یك زمان دو خلیفه در زمین بود یكی از آن دو را بكشید.

در زمان یزید
در سال 60 هجری حضرت معاویه رضی الله عنه وفات كرد و یزید پس از 4 سال ولایتعهدی بر اریكه قدرت تكیه زد. در آخرین وصیت های معاویه به فرزندش یزید این مطلب مذكور است: من از سه نفر از قریشیان بر تو هراسانم؛ حسین بن علی، عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر. ابن عمر اكثر اوقات مشغول عبادت است و هیچ تمایلی به امارت ندارد.

حسین بن علی انسان سخت گیری نیست و ممكن است اهل عراق كه پدرش را شهید و برادرش را رها كردند با او نیز چنان كنند؛ او از اهل بیت پیامبر است و حقّ بسیار دارد، اگر با او رو به رو شوم از او درگذر می كنم تو نیز چنین كن. امّا ابن زبیر بسیار زیرك و بی نهایت شجاع است و طرفداران زیادی دارد و اگر با تو رو به رو شود تو را شكست خواهد داد، مگر این كه طلب صلح كند و اگر چنین كرد با او صلح كن. و به تو توصیه می كنم كه از ریختن خون مسلمانان اجتناب كنی.

در عهد اسفبار یزید حوادث خونین و ننگین بسیاری رخ داد. منشأ تمام فتنه ها و حوادث، اصرار شدید یزید بر اخذ بیعت از حضرت حسین بن علی و عبدالله بن زبیر و اهل مدینه بود كه منجر به حوادث تلخ كربلای خونین، واقعه حرّه و محاصره مكّه شد. یزید برای گرفتن بیعت از حضرت حسین و عبدالله بن زبیر، به ولید بن عتبه حاكم مدینه مأموریت داد و او كسانی را در پی آن دو فرستاد. عبدالله بن زبیر یك روز مهلت خواست و در این فرصت، شبانه از مدینه خارج شد و به مكّه مكّرمه رفت. امّا حضرت حسین اعلان مخالفت كرد و در سوّم شعبان 60 هجری به مكّه رفت و چند ماهی در آنجا ماند، سپس در 8 ذی الحجّه همان سال به سوی عراق حركت كرد.

بدین ترتیب حضرت حسین و عبدالله بن زبیر مخالفت شان را با یزید نشان دادند. هر دوی این بزرگوارن دو دلیل عمده برای این كار داشتند: اوّلاً تعیین یزید از طریق شورا صورت نگرفت در حالی كه شورا حقّ مسلمانان و دستور خدا (و امرهم شوری بینهم) و سنّّت رسول الله صلّی الله علیه وسلّم است. ثانیاً خلافت به ملوكیت موروثی تبدیل شده بود و باید جلوی این روند گرفته می شد.

عبدالله بن زبیر مكّه را به خاطر موقعیت معنوی و برگزاری اجتماع سالانه حجّ در آن و نزدیكی اش به مدینه منّوره به عنوان پایگاه خویش انتخاب كرد و عملاً مخالفت خویش با یزید و عدم بیعت با او را اعلام نمود. در مدت قیام ایشان در مكّه مكرمه اتّفاقات بزرگی رخ داد؛ مهم ترین این اتّفاقات حادثه خونین كربلا و شهادت جانگداز حضرت حسین و یارانش رضی الله عنهم، و پس از آن فاجعه المناك حرّه در مدینه منّوره بود.

موضع عبدالله بن زبیر درباره رفتن حضرت حسین به سوی عراق
بی شك عبدالله بن زبیر و حسین بن علی دو پرچمدار عدالت خواهی و مبارزه با ظلم و فساد بودند و از روایات صحیح تاریخی به وضوح ثابت می شود كه عبدالله از رفتن حضرت حسین به كوفه راضی نبود و ایشان را از این سفر منع كرد. او به خوبی می دانست كه حركت حضرت حسین به سوی عراق سرانجام خوبی در پی ندارد و به همین خاطر به ایشان گفت: «أین تذهب، إلی قوم قتلوا أباك و طعنوا أخاك؟»؛ كجا می روی، به سوی قومی كه پدرت را كشتند و برادرت را زخمی كردند؟ و این را نیز می دانست كه اگر حضرت حسین در عراق شهید شود، همه مشكلات بر سر او فرود خواهد آمد و او در میدان مبارزه با یزید تنها خواهد ماند. به همین دلیل بسیار سعی كرد كه حضرت حسین را در مكّه نگه دارد و مانع رفتنش به كوفه شود. در همین راستا به او پیشنهاد كرد كه اگر در مكّه بمانی ما یار و همكار و خیرخواه تو خواهیم بود و با تو بیعت می كنیم.

عبدالله بن زبیر بیشتر رغبت داشت كه رهبری عمومی در دست حضرت حسین باشد؛ چرا كه او نوه پیامبر بود و مقام والایی در میان مسلمین داشت و عبدالله بن زبیر می توانست با تجربیات جنگی ای كه دارد طرّاح مبارزه علیه یزید باشد و با استقرار قدرت در حجاز، بقیه مناطق نیز به دست آنان بیفتد. امّا حضرت حسین این پیشنهاد را نپذیرفت و گفت: در هر جای دیگری كشته شوم بهتر از این است كه به وسیله من حرمت مكّه شكسته شود.

سرانجام حضرت حسین به سوی كوفه رفت و مصیبت جانگداز كربلا و فاجعه شهادت او و یارانش رخ داد. این اتّفاق، تأثیر روحی عمیقی بر عبدالله بن زبیر گذاشت، و وی به شدّت احساس تنهایی كرد و آنچه قبلاً از آن بیم داشت، اتّفاق افتاد؛ زیرا بزرگ مردی كه در ردیف مخالفین سرسخت یزید بود و وجودش به عبدالله بن زبیر روحیه می داد، شهید شد و از دست رفت. ابن خلدون در این باره می گوید: در این عهد به جز ابن زبیر مخالف دیگری باقی نماند. بنابراین وی از موضعگیری اش احساس خطر كرد، با وجوداین سعی كرد از فاجعه كربلا نهایت استفاده را علیه بیدادگری یزید بنماید.

پس از حادثه كربلا عبدالله بن زبیر در مكّه مكّرمه بر منبر بالا رفت و پس از بیان مذّمت قاتلان حضرت حسین، گفت: «أما والله لقد قتلوه طویلاً قیامه، و كثیراً فی النّهار صیامه، أحقّ بماهم فیه منهم، و أولی به فی الدّین و الفضل. أما والله ما كان یبدّل بالقرآن الغناء، و لا البكاء من خشیة الله الحداء، و لا بالصیام شراب الحرام، و لا بالمجالسة فی حلق الذكر الركض فی طلب الصید، فسوف یلقون غیاً»؛

به خدا قسم آنان حسین را كشتند درحالی كه او شب ها عبادت های طولانی می كرد و روزها بسیار روزه می گرفت. مستحق تر از آنان به خلافت بود و بالاتر از آنان در دین و فضیلت. هرگز مانند آنان نبود، هیچ موسیقی ای را با قرآن عوض نمی كرد؛ هیچ نوحه سرایی ای را با گریه های نیمه شب از ترس خدا معامله نمی نمود؛ هرگز نوشیدن مشروبات حرام را بر روزه و صیام ترجیح نمی داد و نشستن در حلقه های ذكر الهی را به خاطر دویدن در پی شكار از دست نمی داد ـ كنایه از یزید كه مرتكب این امور بود ـ. آنان به زودی به جهنّّم خواهند رسید.

وفد یزید در مكّه برای گرفتن بیعت از عبدالله بن زبیر
یزید پس از برداشتن حضرت حسین رضی الله عنه از سر راه خویش، نامه ای به عبدالله بن زبیر نوشت و از او خواست با وی بیعت كند. امّا عبدالله از این كار سر باز زد. یزید خشمگین شد و سوگند یاد كرد كه عبدالله باید در غل و زنجیر نزد او آورده شود. سپس بدین منظور عده ای از اعیان شام را برای اخذ بیعت نزد عبدالله بن زبیر فرستاد و همراه آنان غل و زنجیر نقره ای و جبّه ای فاخر فرستاد كه غل و زنجیر بر دست و پایش زده و جبّه فاخر را بر آن بپوشند تا سوگند یزید محقّق گردد.

عبدالله پس از مشورت با مادرش حضرت أسما رضی الله عنها، مبارزه و مرگ را بر این ذلّت و خواری ترجیح داد و از قبول بیعت امتناع ورزید. ابن عضاة كه سخن گوی هیئت بود، ایشان را تهدید كرد و گفت: اگر كبوتری از كبوتران حرم مكّه بگوید كه یزید شراب می نوشد و از بیعت خلیفه بیرون آید با این تیر او را به زمین خواهم انداخت. عبدلله گفت: من هیچ بیعتی با یزید نداشته ام كه از آن خارج شده باشم. به خدا قسم من از هیچ كس و هیچ قدرتی ترس و هراسی ندارم و من با دلیل ربّانی راه خویش را برگزیده ام؛ اگر كشته شوم چه خوب است و اگر با موت طبیعی وفات كنم خداوند از حقیقت نیتم باخبر است. سپس دعا كرد: «اللهمّ إنّی عائذ ببیتك»؛ خدایا من پناهنده خانه توام. با این جمله برای همیشه لقب عائذبالله را بر خویش نهاد. در مراسم حجّ همان سال از نماینده حاكم پیروی نكرد و در نماز و افاضه و بقیه مناسك مستقلّ عمل نمود و این مخالفت آشكار با خلیفه اموی، یزید، بود.

عبدالله بن زبیر در مكّه تنها نبود بلكه از میان صحابه و تابعین افراد زیادی با ایشان هم رأی بودند، امثال مسور بن مخرمه، عبدالله بن صفوان و مصعب بن عبدالرحمن بن عوف، كه هدف اساسی همه شان تغییر اوضاع با قیام و مبارزه بود؛ زیرا احساس كردند كه خلافت به ملوكیت موروثی تبدیل شده است و یزید صلاحیت منصب خلافت را ندارد. هدف آنان دفع منكر و مبارزه با جور و فساد بود، به همین دلیل عبدالله بن زبیر تا وفات یزید ادعای خلافت و امارت نكرد، و می گفت: به خدا قسم هدف من فقط اصلاح اوضاع و اقامه حقّ است و هرگز در پی مال و ذخیره كردن دنیا نیستم. و می گفت: بارالها من دیدار تو را دوست دارم پس تو نیز دیدار مرا دوست بدار. من به خاطر تو با دشمنت جنگیدم، پس به من ثواب و اجر مجاهدان عنایت فرما.

نبرد بین یزید و عبدالله بن زبیر
یزید از مخالفت های عبدالله بن زبیر به شدّت به خشم آمد و تصمیم گرفت او را از سر راه خویش بردارد و با او به نبرد بپردازد. این نبرد در دو مرحله در زندگی یزید صورت گرفت:
مرحله اوّل، حمله برادر عبدالله بن زبیر یعنی عمرو بن زبیر بود. عمرو بن زبیر كه با موضع گیری برادرش مخالف بود، از یزید درخواست تجهیزات برای مقابله با عبدالله نمود و با هزار جنگجو به طرف مكّه مكّرمه حركت كرد. عبدالله بارها سعی كرد از طریق مذاكره جلوی شكستن حرمت مكّه را بگیرد و از برادرش عمرو خواست به یزید بنویسد كه عبدالله خواهان درگیری نیست و هیچ اختلافی با كسی ندارد، ولی هرگز قبول نمی كند كه با غل و زنجیر نزد یزید برود. عمرو نپذیرفت و پس از درگیر شدن، سپاه عمرو شكست خورد.

مرحله دوم، حمله حصین بن نمیر و محاصره مكّه بود. یزید در ادامه تلاش هایش برای مبارزه با عبدالله بن زبیر، مسلم بن عقبه را كه بزرگ ترین مجرم فاجعه حرّه و قتل عام مسلمانان در مدینه بود، به مكّه فرستاد. او در راه وفات كرد و حصین بن نمیر بعد از او فرماندهی سپاه را برعهده گرفت و چهار روز قبل از پایان ماه محرّم سال 64 هجری به مكّه رسید و لشكرش را در اطراف مكّه مستقرّ و شهر را محاصره كرد. از آن طرف عبدالله بن زبیر نیز مردم را برای مقابله با سپاه یزید آماده كرد. شكست خوردگان واقعه حرّه نیز به او پیوستند، امّا این گروه در مقابل سپاه یزید بسیار اندك بودند.

در سوّم ربیع الأوّل سال 64 هجری حصین بن نمیر منجنیق ها را بر كوه ابوقبیس و كوه قعیقعان نصب و شروع به سنگ باران مكّه كرد. عده ای از مشاوران عبدالله بن زبیر همانند مسور بن مخرمه بر اثر اصابت سنگ ها شهید شدند و بسیاری از خانه ها تخریب شد و هیچ پناهگاهی برای عبدالله بن زبیر به جز مسجدالحرام باقی نماند و به شدّت در تنگنای محاصره قرار گرفت. در اثنای این نبرد خانه كعبه آتش گرفت و این مصیبت بسیار بزرگی بود كه بر مصیبت های دیگر افزوده شد. البتّه مؤرخین نوشته اند كه سوزاندن كعبه قصد هیچ كس نبوده و این آتش سوزی به طور اتّفاقی رخ داده است.

یزید بن معاویه در اواسط ربیع الأوّل سال 64 از دنیا رفت، امّا به دلیل مسافت طولانی بین مكّه و دمشق، این خبر در اوایل ماه ربیع الثّانی به مكّه رسید. با انتشار این خبر شامی ها سست شدند. حصین بن نمیر پیكی نزد عبدالله بن زبیر فرستاد و خواهان مذاكره در محلّ ابطح شد. مذاكره صورت گرفت و كلام به درازا كشید.

حصین به عبدالله گفت: بعد از وفات یزید كسی را مستحق تر از تو به خلافت نمی یابیم، تو اقدام كن ما با تو بیعت می كنیم، سپس با ما به شام بیا؛ زیرا لشكری كه با من است از اعیان و سران شام هستند، به خدا قسم هیچ كس با این امر مخالفت نخواهد كرد و امنیت مردم به دست می آید و خون ها محافظت می شود، و خون هایی كه بین ما و شما و یا در واقعه حرّه ریخته شده اند، جبران می شوند. عبدالله گفت: من آن خون ها را رها كنم و ببخشم؟ به خدا قسم اگر به جای هر كدام از آنها ده نفر از شما كشته شود باز هم راضی نخواهم شد. بدین ترتیب عبدالله پیشنهاد خلافت را از جانب حصین بن نمیر رد كرد.

معاویه بن یزید
بعد از مرگ یزید پسرش معاویه بن یزید كه انسان شایسته و خیرخواهی بود، خلیفه شد، امّا وی پس از سه ماه از منصب خلافت كناره گیری كرد و به مردم اختیار انتخاب خلیفه دلخواه را داد و خود پس از چندی وفات كرد. با وفات معاویه بن یزید مشكلات زیاد شد. عده ای از اهل شام كه در رأس شان ضحّاك بن قیس امیر دمشق بود، خواستند با عبدالله بن زبیر بیعت كنند، حتّی مروان بن حكم نیز چنین فكری در سر داشت كه به مكّه برود و با عبدالله بن زبیر بیعت كند، امّا یمنی ها به سركردگی حسّان بن مالك به شدّت با این امر مخالفت كرده و حاضر به بیعت با غیر بنی امیه نشدند.

این وضعیت تا 6 ماه ادامه یافت تا این كه تصمیم گرفتند شورایی تشكیل دهند، و سرانجام مروان بن حكم كه از تیره دوم بنی امیه بود، انتخاب شد. به نظر عده كثیری از محقّقین و مؤرخین، مروان جزو خلفا به شمار نمی رود بلكه باغی ای است كه علیه امیر المؤمنین عبدالله بن زبیر رضی الله عنه قیام كرده است.

خلافت امیر المؤمنین عبدالله بن زبیر
از طرف دیگر در حجاز پس از وفات یزید بن معاویه اكثر مردم به حضرت عبدالله بن زبیر روی آوردند و در سال 64 هجری در حجاز، عراق، مصر و حتّی شام با او بیعت شد و به جز قسمتی از شام (اردن) بقیه بلاد اسلامی به خلافت او اذعان كردند و بدین ترتیب او خلیفه شرعی شد و برای این مناطق فرماندارانی فرستاد. به تصریح بسیاری از علما و مؤرخین، بیعت عبدالله بن زبیر بیعتی شرعی بود و او از مروان مستحق تر به خلافت بود.

علّامه ابن كثیر می گوید: سپس او ـ یعنی عبدالله بن زبیر ـ پس از وفات معاویه بن یزید امام مسلمین شد و او از مروان بن حكم اولی تر بود. ابن حزم و سیوطی و علّامه ذهبی نیز شرعی بودن این خلافت را تأیید كرده اند. به جز سه شخصیت بزرگ یعنی عبدالله بن عمر، عبدالله بن عباس و محمّد بن حنفیه بقیه اهل حجاز با ایشان بیعت كردند. از شخصیت های برجسته ای كه با ایشان بیعت كردند عبدالله بن مطیع عدوی، عبدالله بن رضوان بن امیه، حارث بن عبدالله بن ابی ربیعه، عبید بن عمیر، عبیدالله بن علی بن أبی طالب و عبدالله بن جعفر را می توان نام برد.

البتّه عبدالله بن عمر به دلیل این كه نمی خواست در دوران اختلاف امّت با كسی بیعت كند، از این امر امتناع ورزید، و ابن عباس و محمّد بن حنفیه گفتند:زمانی با تو بیعت می كنیم كه همه بر تو اتّفاق كنند. در این باب اگرچه كدورت هایی بین ابن عباس و عبدالله بن زبیر به وجود آمد، امّا ابن عباس از عبدالله بن زبیر به خوبی یاد كرده است و درباره اش می گفت: او تلاوت كنندة قرآن، متبع سنّت رسول الله، فرمان پذیر خداوند و خویشتن دار در اسلام بود. پدرش زبیر، مادرش أسما، جدّش ابوبكر، عمه اش خدیجه، خاله اش عایشه و جده اش صفیه بود.

عبدالله بن زبیر، ابن عمر و ابن عباس را وادار به بیعت نكرد و آنان را تحت فشار قرار نداد. در مورد محمّد بن حنفیه نیز ابتدائاً اینگونه عمل كرد، امّا پس از آنكه اكثر مسلمانان با عبدالله بن زبیر بیعت كردند، از ایشان خواست كه به عهد خویش وفا كند. در سال 65 هجری رسماً از او خواست بیعت كند، امّا چون او امتناع ورزید عبدالله بن زبیر او را در شعب (محل استقرارش) حبس خانگی كرد.

شهادت

حجّاج مدت 5 ماه و 17 روز عبدالله و نیروهایش را در مكّه مكّرمه محاصره كرد، گویا اهل شام اهل مكّه را محاصره كرده‌اند. حجّاج بر كوه‌های اطراف مكّه منجنیق نصب كرد و مردم را وادار به خروج از مكّه، طلب امان و اطاعت از عبدالملك بن مروان نمود.

حبشی‌های سپاه حجّاج، به دستور او اهالی مكّه را با منجنیق مورد هدف قرار دادند و بسیاری را كشتند. آب و غذا نیز بر آن‌ها قطع شد و فقط از آب زمزم می‌نوشیدند. عدّه‌ای از اطرافیان عبدالله بن زبیر گفتند با حجّاج و لشكرش صلح كنیم.

او گفت: به خدا قسم اگر شما را در دل خانه كعبه بیابند باز هم همه شما را خواهند كشت! به خدا قسم هرگز با آنان صلح نخواهم كرد! شرایط بر اهل مكّه بسیار سخت و بحرانی شد به طوری كه تحمّلشان را از دست دادند و گروه گروه از شهر خارج شده و از حجّاج طلب امان كردند تا این كه ده‌هزار نفر از شهر خارج شده و امان گرفتند. یاران عبدالله بن زبیر بسیار كم شدند حتّی دو فرزندش، حمزه و خبیب، از پدر جدا شده و امان خواستند.

حضرت عبدالله بن زبیر در این حالت بسیار‌سخت و طاقت‌فرسا كه بسیاری از اطرافیانش صبر و استقامت خود را از دست داده و او را رها كردند، نزد مادرش حضرت أسما رضی‌الله‌عنها آمد و از بی‌وفایی همراهانش شكایت كرد و از او پرسید: نظر شما چیست؟ مادرش گفت: پسرجان! تو خودت احوالت را بهتر می‌دانی، اگر می‌دانی بر حقّ هستی پس بر آن استقامت كن و اگر می‌دانی كه برای دنیا قیام كرده‌ای پس تو بر حال بسیار بدی هستی.

آن‌گاه عبدالله پیشانی مادرش را بوسید و گفت: بله مادر! نظر من هم همین بود. به خدا قسم! هرگز به دنیا میل نكردم و هرگز زندگی در آن را دوست ندارم و تنها انگیزه قیامم فقط ابراز خشم و غضب به خاطر الله بود آن‌گاه كه دیدم حرمت‌های الهی شكسته می‌شوند. مادرجان! بدان من امروز كشته خواهم شد، مواظب باش اندوهت شدید نشود و امور را به الله واگذار.

مادر در جوابش گفت: از خداوند امید دارم كه مرا توفیق نیكی در عزایت بدهد. سپس با تضرّع و زاری این دعا را بر زبان آورد: «اللهم إنّی قد سلّمته لأمرك فیه و رضیت بما قضیت، فقابلنی فی عبدالله بن زبیر ثواب الصابرین الشاكرین»؛ پروردگارا! من او را به تو و قضای تو سپردم و به قضای تو راضی شدم، پس در مقابل عبدالله بن زبیر به من ثواب و اجر صابرین و شاكرین عنایت فرما.

سپس فرزندش را به آغوش كشید و مادر و فرزند با هم خداحافظی كردند. این آخرین دیدار عبدالله با مادرش أسما بود. گفتنی است كه حضرت أسما رضی الله عنها 20 روز پس از شهادت فرزندش عبدالله از دنیا رفت.

عبدالله پس از خداحافظی با مادر از خانه بیرون آمد تا با حجّاج و لشكرش بجنگد. از راست و چپ بر آنان حمله‌ور می شد، مردم از قدرت و شجاعتش شگفت زده شدند.

ناگهان درحالی‌كه داشت همراهانش را به جنگ و صبر تشویق می‌كرد، سنگی (از سنگ‌های منجنیق) به صورتش اصابت كرد و او بر زمین افتاد، در همین حال این شعر را زمزمه می‌كرد: أسماءُ یا أسماءُ لاتبكینی/ لم یبق إلا نسبی و دینی/ و صارم لانت به یمینی؛ أسما مادرم برایم گریه نكن، دیگر به جز حسب و دینم چیزی باقی نمانده است مگر شمشیری كه دست‌هایم از برداشتنش سست شده‌اند.

سربازان حجّاج فوراً به او نزدیك شده و او را شهید كردند. وقتی حجّاج از شهادت عبدالله بن زبیر باخبر شد خوشحال گشت و سجده شكر به‌جای آورد. در مقابل با انتشار خبر شهادت ایشان، غم و ماتم مكّه را فرا گرفت و از هر سو صدای گریه و بانگ «إنّا لله و إنّا إلیه راجعون» بلند شد. آن روز سه شنبه 17 جمادی الأولی سال 73 هجری بود.

خوی فرعونی حجّاج صرفاً با كشتن عبدالله بن زبیر ارضا نشد، لذا دستور داد پیكر عبدالله را در كوه كُدا در محل حجون به دار بیاویزند تا عبرتی برای دیگران شود. جسد مبارك ایشان همچنان به دار آویخته بود تا اینكه روزی عبدالله بن عمر از آن‌جا گذشت و گفت: «رحمةالله علیك یا أباخبیب أما والله لقد كنت صوّاماً قوّاماً»؛ رحمت خدا بر تو باد ای اباخبیب، به خدا سوگند كه تو همواره روزه دار و شب زنده دار بودی.

سپس گفت: آیا وقت پایین آمدن این سوار فرا نرسیده است؟ حضرت أسما نیز از آن‌جا گذشت و خطاب به حجّاج گفت: به خدا قسم من از پیامبر خدا شنیدم كه می‌فرمود: از میان قوم ثقیف یك كذّاب و یك ویرانگر بلند می‌شود؛ كذّاب را دیدیم (یعنی مختار ثقفی)، امّا ویرانگر تو هستی. (صحیح مسلم: 2545)

آنگاه حجّاج به شخصی دستور داد جنازه عبدالله را از چوبه دار پایین آورند و دفن كنند. حجّاج پس از آن وارد مكّه شد و از اهل مكّه برای حكومت عبدالملك بن مروان بیعت گرفت.

خدمات دوران امارت

عبدالله بن زبیر در دوران ده ساله امارتش، از سال 63 تا 73 هجری، فرصت مناسبی برای ساماندهی اوضاع و ارائه خدمات در زمینه‌های مختلف نیافت؛ چرا كه در جبهه‌های مختلف مشغول جنگ بود، یك بار با مختار ثقفی، بار دیگر با خوارج و در نهایت با عبدالملك بن مروان. با وجود این خدمات قابل ذكری انجام داد، از آن جمله می‌توان به تعیین فرمانداران و قضات برای شهرها و مناطق تحت قلمروش، تجهیز نیروی زمینی و دریایی قوی، و آبادسازی مكّه و تعمیر كعبه اشاره كرد.

از مهم‌ترین خدمات حضرت عبدالله بن زبیر در دوران امارتش تعمیر كعبه بود. پس از منهدم شدن و سست شدن بعضی از قسمت های كعبه در محاصره اوّل توسط حصین بن نمیر، عبدالله در سال 64 هجری پس از سه روز استخاره تصمیم به منهدم كردن بنای كعبه و بازسازی كامل آن گرفت.

اساس این تجدید بنا، حدیثی بود كه حضرت عایشة صدّیقه رضی الله عنها آن را روایت كرد كه رسول الله صلّی الله علیه وسلّم فرمودند: «اگر قومت (قریش) قریب العهد به كفر نمی‌بود بنای كعبه را منهدم می‌كردم و حجر (حطیم) را كه به علّت كمبود مال حلال جدا كرده بودند به آن می‌افزودم، و دو باب شرقی و غربی برای آن می‌نهادم كه مردم از یك باب وارد و از باب دیگر خارج شوند و درب اصلی كعبه را همسطح زمین می كردم؛ زیرا قوم تو دروازه را بالا بردند تا به كسی كه بخواهند اجازه ورود دهند و به كسی كه نخواهند اجازه ورود ندهند.»

تغییراتی كه عبدالله بن زبیر در ساختمان كعبه به وجود آورد عبارت‌اند از:

1. افزودن حجر (حطیم) به بنای كعبه؛

2. قرار دادن دو باب شرقی و غربی و بازگرداندن كعبه به شكلی كه توسط حضرت ابراهیم خلیل الله علیه السلام بنا شده بود، به طوری كه درب كعبه همسطح زمین قرار گرفت؛

3. پوشاندن كعبه با پرده ابریشمی برای اوّلین بار؛

4. افزایش ارتفاع كعبه از 17 ذراع به 27 ذراع؛

5. معطّر كردن دیوارهای كعبه با عود و عنبر.

امّا حجّاج بن یوسف پس از شهادت عبدالله بن زبیر در سال 73 هجری تمامی آثار زمان حضرت عبدالله را از بین برد و كعبه را به حالت قبلی آن بازگرداند.

از جمله اقدامات دیگری كه عبدالله بن زبیر در پایتخت خویش، مكّه مكرّمه، انجام داد می‌توان به توسعه مسجدالحرام و بنای چهار ستون مرمری در آن برای اوّلین بار، اهتمام بسیار به تهیه آب آشامیدنی و حفر چاه در مكّه برای مردم، توجّه خاص به توسعه كشاورزی و بنای باغ‌های متعدد در مكّه از سرمایه شخصی، خیابان كشی مكّه، تشویق ثروتمندان به كشاورزی در اطراف مكّه برای افزایش تولید حبوبات و محصولات كشاورزی، تأسیس اداره پست و اختصاص اسب‌های تندرو برای انتقال اخبار شهرها و روستاهای مجاور و تأسیس اداره‌ای جهت نظارت بر بازارها مانند شهربانی امروزی اشاره كرد.

دكتر مصطفی سباعی در كتاب «تاریخ مكّه مكّرمه» پس از ذكر این خدمات می‌نویسد: اگر عبدالله بن زبیر بیشتر زنده می‌ماند و گرفتار فتنه‌ها و جنگ‌ها نمی‌شد، تحوّلات بزرگی در امور مكّه مكّرمه به وجود می‌آورد. او نظری متفاوت با بقیه كسانی كه مكّه را فقط محلّ اجتماع پیرمردان و پیرزنان و انسان‌های ناتوان می‌دانند، داشت.

ویژگی‌ها

در مورد نماز ایشان روایت‌های بسیار آمده است. عمرو بن دنیار فرموده است: نماز هیچ نمازگزاری را زیباتر از نماز عبدالله بن زبیر ندیدم. مجاهد گفته است: ابن‌زبیر هنگامی كه به نماز می‌ایستاد همانند چوب خشكی بی‌حركت بود.

شجاعتش زبانزد خاصّ و عام و ضرب المثل بود. از هیچ چیز و هیچ كس در دنیا نمی‌ترسید و همواره دشمنانش از او می‌ترسیدند. اراده‌ای شكست‌ناپذیر و همّتی بسیار بلند داشت. او شمشیرزنی توانا بود، حتّی در سن 70 سالگی همانند جوانان نیرومند شمشیر می‌زد.

عثمان بن طلحه درباره‌اش گفته است: در سه چیز هیچ كس با او برابری نمی‌كرد: شجاعت، عبادت و بلاغت. در فصاحت همتا نداشت و از خطیبان مشهور قریش بود. در حین خطابه در حركات و اشارات و لرزش‌های صدایش با جدّش ابوبكر صدّیق رضی الله عنه شباهت بسیار داشت.

از خطبه های مشهورش می‌توان به خطبه‌اش در مكّه بعد از شهادت حضرت حسین و مناظره‌اش با خوارج و خطبه‌اش بعد از شهادت برادرش مصعب در عراق اشاره كرد. این قدرت سخن‌وری باعث نفوذ كلامش در دل مردم و نشر افكار و دیدگاه‌هایش در میان توده می‌شد و به او صلاحیت رهبری می‌داد.

كرم و سخاوت ایشان بسیار بود البتّه در موارد درست و در چارچوب شریعت خرج می‌كرد. او توانسته بود بین زهد و تقوا و عبادت و ریاضت از یك سو و فراست و فهم سیاسی و مهارت نظامی از سوی دیگر جمع كند. هم دنیادار بود و هم زاهد شب زنده‌دار.

مقام بلند علمی

عبدالله بن زبیر در ردیف علمای برجسته مدینه منّوره بود و یكی از عبادله اربعه (عبدالله بن عمر، عبدالله بن عباس، عبدالله بن عمرو بن عاص، و عبدالله بن زبیر) بود كه در فقه و علم شریعت زبانزد خاصّ و عام بودند.

او همواره به منزل پیامبراكرم صلّی الله علیه وسلّم می‌رفت و احادیث را مستقیماً از آن‌حضرت یا از خاله‌اش، اُمّ‌المؤمنین عائشه صدّیقه، می شنید. اُمّ‌المؤمنین او را بسیار دوست داشت و هم‌چون فرزند به او مهر می‌ورزید و به همین خاطر با كنیت «اُمّ عبدالله» مشهور بود. وی علوم بسیاری را از اُمّ المؤمنین ـ‌كه از بزرگترین علما و فقهای صحابه بود‌ـ فراگرفت.

علامه سیوطی رحمة‌الله ایشان را از جمله افرادی می‌شمارد كه كتاب‌الله را در سینه‌هایشان حفظ كرده و نزد پیامبر اكرم صلّی الله علیه وسلّم خوانده‌اند. سی و سه روایت از ایشان نقل شده است؛ از آن میان دو روایت مشتركاً در صحیح بخاری و صحیح مسلم (متفق علیه)، و شش روایت در بخاری و دو روایت در مسلم به طور منفرد آمده است.

عبدالله بن زبیر با چندین زبان غیر از زبان عربی نیز آشنا بود. گفته شده كه ایشان غلام‌های بسیاری داشت كه با هر یك به زبان خودش سخن می‌گفت. فرزندان ایشان 13 پسر و 4 دختر [و در روایتی 8 دختر] داشتند، به نام های: خبیب، حمزه، عباد، ثابت، هاشم، قیس، عروه، زبیر، عامر، موسی، بكر، عبدالله، مصعب، أمّ حكیم، فاطمه، فاخته و رقیه.