بازار یابی شبکه ای، حکم و تأثیر منفی آن بر اقتصاد و جامعه:

در سالهای اخیر شرکت های گوناگون با عنوان ((بازاریابی شبکه ای یا بازاریابی چند سطحی)) شروع به فعالیت کرده اند، حوزه جغرافیایی فعالیت های آنها به دورترین نقاط و طبقات مختلف جامعه سرایت کرده است. شگردهای عضو گیری آن ها با عناوین گوناگون و تبلیغات جذاب باعث شده که بسیاری از مردم بالاخص جوانان را جلب کنند که به صورت تصاعدی روز به روز به تعداد آنان افزوده می شود. از آن جهت که بسیاری از مؤمنین در مورد جواز یا عدم جواز فعالیت در این شرکت ها از لحاظ شرعی آگاهی ندارند و طرفداران این فعالیت ها، نصوص دین را به نفع خود تفسیر به رأی می کنند، ما را بر آن داشت که در این رابطه مطالبی مختصر تهیه و در خدمت برادران و خواهران مسلمانی که جویای حقیقت هستند قرار دهیم.

بسم الله الرّحمن الرّحیم

الحمد لله والصلاة والسلام علی رسول الله سیدنا محمد و علی آله و من والاه و بعد:

بازار یابی شبکه ای، حکم و تأثیر منفی آن بر اقتصاد و جامعه:

در سالهای اخیر شرکت های گوناگون با عنوان ((بازاریابی شبکه ای یا بازاریابی چند سطحی)) شروع به فعالیت کرده اند، حوزه جغرافیایی فعالیت های آنها به دورترین نقاط و طبقات مختلف جامعه سرایت کرده است. شگردهای عضو گیری آن ها با عناوین گوناگون و تبلیغات جذاب باعث شده که بسیاری از مردم بالاخص جوانان را جلب کنند که به صورت تصاعدی روز به روز به تعداد آنان افزوده می شود. از آن جهت که بسیاری از مؤمنین در مورد جواز یا عدم جواز فعالیت در این شرکت ها از لحاظ شرعی آگاهی ندارند و طرفداران این فعالیت ها، نصوص دین را به نفع خود تفسیر به رأی می کنند، ما را بر آن داشت که در این رابطه مطالبی مختصر تهیه و در خدمت برادران و خواهران مسلمانی که جویای حقیقت هستند قرار دهیم.

در طول تاریخ بشریت، خداوند رحمان با مبعوث کردن پیامبران و فرستادن کتاب، هدایت و راهنمایی انسان را بعهده گرفته است. قرآن کریم که پایان بخش کتابهای آسمانی است در آن آخرین پیامها و فرامین خداوند حکیم برای رسیدن به سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت قرار دارد، زندگی ای به دور از ناهنجاری های اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و غیره. خداوند حکیم در این کتاب کلیات قواعدی که برای یک زندگی سالم و انسانی لازم است را بیان کرده و حضرت محمد صلی الله علیه و سلم را موظف کرده است که آن اصول را برای مردم تبیین نموده و توضیح دهد. از جمله این قواعد کلی، اصول و ضوابطی است که لازم است در معاملات رعایت گردد تا بدین وسیله حقوق مادی انسان ها حفظ شود و ظلم و ستم و بهره کشی انسان از انسان و بندگی انسان برای غیر خدا رخ ندهد.

یکی از قواعد عمومی معاملات که در قرآن کریم بیان شده است آیه 29 سوره نساء است. خداوند می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال همدیگر را به ناحق (یعنی از راههای نامشروع) نخورید مگر این که (تصرف شما در اموال دیگران از طریق) دادوستدی باشد که از رضایت (باطنی دو طرف) سرچشمه بگیرد، و ...

در جوامع بشری به علت رشد صنعت و تکنولوژی هر روز شاهد شکل گیری صورت جدیدی از معاملات هستیم اما اصول و ضوابط برخلاف صورت و مصداق ثابت و محدود است و وظیفه مجتهدین و علماء و اهل قانون، تطبیق صورت های جدید معاملات بر اصول است و هنگامی که معاملات جدید شرایط عمومی صحت معاملات را داشته باشد آن معامله جایز و شرعی است و در غیر این صورت آن معامله حرام و ممنوع است.

یکی از این صورت های جدید (( بازاریابی شبکه ای)) است که ما در این مجال در صدد بیان حکم شرعی فعالیت در این گونه شرکت ها هستیم.

تفاوت بین بازاریابی شبکه ای و تجارت الکترونیکی

بسیاری از مردم تصور می کنند که بازاریابی شبکه ای همان تجارت الکترونیکی است، در حالی که بین آنها تفاوت وجود دارد، تجارت الکترونیکی به معنای استفاده از تکنولوژی اینترنت در تجارت است اما بازاریابی شبکه ای که گاه ((بازاریابی چند سطحی)) نیز نامیده می شود، روشی است که تبلیغ و فروش محصولات در آن به وسیله شبکه ای از مشتریان آن محصولات انجام می شود و هدف اصلی آن حذف واسطه های تجاری نامطلوب از چرخه توزیع محصول و رساندن محصولات از تولید کننده به مصرف کننده و به کمک مصرف کننده است.

شرکت های مختلف برای پیاده سازی بازاریابی شبکه ای از طرح های متعددی بهره می برند، یکی از این طرح ها، طرح پورسانت دهی به مشتریان از طریق معرفی دودوئی است که به اصطلاح به چنین شرکت هایی، شرکت های هرمی گفته می شود که هم شرعاً و هم قانوناً حرام و ممنوع است.

گرفتن پورسانت در ساختار شرکت های هرمی، علاوه بر تعداد اعضای زیر مجموعه فرد، به تعادل قرار گرفتن آنان نیز بستگی دارد. از آنجا که توانائی اعضا در جذب افراد به شبکه متفاوت است، در بسیاری از موارد چنین تعادلی برقرار نمی شود و در نتیجه به آنان پورسانتی پرداخت نمی گردد. بنابراین، روشن است که این عدم تعادل یکی از منابع مهم کسب درآمد شرکت ها با ساختار هرمی است.

طرح دیگری که این روزها شیوع پیدا کرده، شرکت هایی هستند که ساختار پورسانت دهی خود را درختواره و خورشیدی معرفی می کنند و مدعی هستند که در این ساختار شرط گرفتن پورسانت شیوه تعادل قرار گرفتن اعضا نمی باشد.

با توجه به شناخت و تجربه ای که از این شرکت ها وجود دارد، در این شرکت ها چه با ساختار هرمی یا درختواره، مشکلات عدیده ای وجود دارد که افراد جامعه به ویژه جوانان باید در برخورد با شرکت های شبکه ای، حتی شرکت هایی که مجوز قانونی دارند بسیار با احتیاط عمل کنند.

ایرادات و اشکالاتی که بر این شرکت ها وارد است از جنبه های گوناگون می باشد.

1-از نظر شرعی: برای اینکه معامله ای جایز و سود حاصل از آن حلال باشد، دو شرط اساسی باید داشته باشد. شرط اول این است که معامله از مصادیق ((تجارت)) یعنی داد و ستدد باشد. آنچه که در ((داد و ستد)) رخ می دهد این است که سعی و فعالیت افراد به هدر نمی رود. به عبارتی وقتی که شخص در ازی خدمات یا کالائی قصد کمک کردن به دیگران و صدقه دادن ندارد، باید فعالیت او جبران شود بدینوسیله فروشنده با گرفتن ثمن و خریدار با گرفتن کالا و خدمت، سعی و کوشش آنان بی پاسخ نمی ماند و شرط دوم این است که معامله از روی رضایت صورت گیرد و اراده هیچ یک از طرفین مختل نشود و تحت تأثیر اراده دیگر واقع نگردد بنابراین هر شرطی که منجر به تقویت اراده شود جایز و هر شرطی که اراده انسان را مختل کند باعث بطلان قرارداد می شود. حال اگر معامله ای یکی از این دو شرط را نداشته باشد حرام و سود حاصل از آن نیز حرام می باشد.

با توجه به توضیحات قبل هرگاه نتیجه فعالیت اقتصادی فرد یا جمعی مشروط و معلق به نتیجه دادن فعالیت فرد یا جمع دیگر باشد و مسائل لایه به لایه بر یکدیگر مشروط شوند احتمال این که کوشش و فعالیت گروهی به هدر رود بسیار است. آنچه که معمولا در بازاریابی شبکه ای چه با ساختار هرمی و چه با ساختار درختواره در کمیسیون چند سطحی رخ می دهد همین به هدر رفتن سعی شاخه های فروش است. برای فهم این مطلب به یک مثال توجه کنید. اگر شاخه فروش شماره یک با سعی و تلاش بتواند شرایط استحقاق پورسانت را پیدا کند اما شاخه فروش شماره دو به هر علتی نتواند شرایط را ایجاد کند، و اگر پرداخت پورسانت به شاخه شماره یک مشروط به ایجاد شرایط لازم توسط شاخه شماره دو باشد، در این صورت به شاخه شماره یک پورسانتی داده نمی شود و سعی و تلاش آنان به هدر می رود با این که استحقاق پورسانت را داشته اند و این از مهمترین منابع درآمد چنین شرکت هایی است.

و از طرفی تراضی که شرط صحت معامله است در بازاریابی شبکه ای دچار خلل می شود زیرا کسانی که وارد این فعالیت ها و سیستم ها می شوند به طمع دست یافتن به سود کلان راضی به خرید کالا می شوند و اگر بدانند امکان دارد سودی عاید آنها نخواهد شد و تلاش و کوشش آنان به هدر می رود، راضی به خرید کالا و وارد شدن به این شبکه ها نمی شوند و این مسئله واضح است که خرید کالا و استفاده از آن، هدف اصلی مشتریان نمی باشد بلکه خرید کالا، وسیله ورود به این شبکه ها جهت رسیدن به سود کلان است، که معمولا سطوح یا شاخه های پایینی شرکت از آن محروم می مانند و طبعا ناراضی خواهند بود.

2-از نظر اقتصادی:

این نوع شرکت ها باعث می شود که در جامعه دلال پروری شیوع پیدا کند و افرادی که مشغول فعالیت های اقتصادی مفید و تولید و ارائه خدمات ارزنده می باشد به علت تبلیغات واهی و تحقق رویای شیرین پولدار شدن، کار و فعالیت مفید خود را رها کنند و بعضا استعفا دهند و جذب شبکه های دلال پروری شوند و این امر منجر می شود که مفاسد و اختلالات اقتصادی متعددی در تبع آن بوجود آید.

قیمت کالا و خدماتی که افراد از طریق این شبکه ها خریداری می کنند معمولا بیشتر از قیمت واقعی کالا در بازار است زیرا مبلغی که به عنوان پورسانت به واسطه ها و بازاریابان پرداخت می شود جزء هزینه های تولید محاسبه می شود که موجب بالا رفتن قیمت این محصولات در مقابل قیمت اصلی کالا در بازار می گردد و این مبلغ معمولا از هزینه روش های صنعتی بازاریابی و تبلیغات و توزیع کالا و خدمات بسیار بیشتر است.

ضرر رساندن به مغازه ها و تجاری که به طور مستمر مشغول خدمت رسانی هستند و مالیات پرداخت می کنند از مفاسد اقتصادی دیگری است که این شبکه ها به وجود می آورند.

3-از جنبه اجتماعی:

از جمله آموزش های این شبکه ها این است که به اعضا پیشنهاد می شود که تبلیغات را از خویشاوندان خود شروع کنند و از آنان بخواهند برای رسیدن به درآمد کلان وارد این نوع فعالیت ها شوند و این اعضا برای رسیدن به سود از کانال زیر شاخه هایشان برای رسیدن به خواسته های خود بسیار اصرار و پافشاری می کنند. و از آن جهت که توان افراد برای جذب دیگران متفاوت است و آنان برای رسیدن به درآمد کلان و بدون زحمت وارد سیستم شده اند و بعضا شغل و حرفه خود را رها کرده و کالایی را خریداری کرده اند که یا به آن ها نیاز ندارند و یا فرصت مصرف کردن آن ها را پیدا نکرده اند. چون نتوانسته اند زیر شاخه های خود را کامل و توجیه کنند و شرایط گرفتن پورسانت را ایجاد کنند، متحمل ضررهای مادی می شوند و آرزوهای آنان تحقق نمی یابد و این باعث می شود که در بین اعضای خانواده اختلاف، شکایات و ناراحتی پیش بیاید و صله رحم قطع گردد تا جایی که در بعضی موارد شاهد جنایت نیز هستیم.

از دیگر مفاسد اجتماعی که در این فعالیت ها می بینیم، ارتباط غیر مجاز جوانان با جنس مخالف و استفاده کردن از محیط آزاد افسار گسیخته برای عضو گیری است. یعنی سیستم توسط پسران برای دختران و توسط دختران برای پسران معرفی می شود و بعضاً دختران بدون پوشش شرعی و از ایجاد ارتباط عاطفی برای جذب جنس مخالف استفاده می کنند و در کلاس ها و کمپین ها که به صورت هفتگی یا ماهانه برگزار می شود، رعایت حدود شرعی نمی شود و متأسفانه اختلاط بین دختر و پسر وجود دارد، که خود منجر به بروز انحرافات و مشکلات عدیده ی اخلاقی و اجتماعی می شود.

این مواردی که ذکر شد پاره ای از مشکلات و ناهنجاری هایی است که در بازاریابی شبکه ای آن طور که این روزها شاهد هستیم یافت می شود. و وجود این موارد باعث می شود که مشارکت و همکاری با اینچنین شرکت هایی حرام و ناجایز باشد و تحصیل مال از این طریق، حرام و از گناهان کبیره می باشد.

...........................................................
منبع: سایت هیئت فتوای اهل سنت جنوب