پرداختن به تنظیم وبررسی تاریخ گذشتگان از کانال صحیح آن، یکی از ضروریات ولوازم شناخت وحفظ اصالت فرهنگی وفکری هر ملتی می باشد. هر انسانی میان دو زمان گذشته وآینده حرکت می کند ،دیدگاه انسان نسبت به این دو زمان، ترسیم کننده حال زندگی او می باشد. وبه عبارت دیگر ،کیفیت جهت گیری هر فرد در زندگی، وابسته به چگونگی انجام وظایف او در رابطه با آنچه که از عمر وی ودنیا سپری شده وآنچه که از هستی او ودنیا باقی مانده است، می باشد.

یکی از وظایف انسان در مورد زمان گذشته ، بازگشت به آن وعبور بر صحنه های حوادث واقع در آن است. مطالعه تاریخ، ریشه عمیق در فرهنگ قرآن واسلوب تربیتی آن دارد.تفحص در اخبار گذشتگان فواید بسیاری را به ارمغان آورده وتأثیرات سازنده ای بر شکل گیری فرهنگ درونی وبیرونی ملتها دارد که به مهمترین آنان اشاره می نماییم:

۱- شناخت واقعیتهای دینی وفرهنگی و… اقوام مختلف وروشن شدن بسیاری از مبهمات وشبهات

۲- فهم تجربیات خوب وبد گذشتگان والگو برداری از آن در تنظیم موضع گیری های زندگی . حال در نظر داریم که در این مبحث برگهایی از کتاب کهن تاریخ اصفهان را ورق زده ، تا بلکه بتوانیم شمه ای از دریای برجستگیهای آن را تبیین نماییم .

انگیزه انتخاب اصفهان در این تحلیل تاریخی را می توان در دو امر یاد کرد:

۱- جایگاه ممتاز دینی وفرهنگی آن در عصور متوالی وطولانی اسلامی ، ونقش والای آن در تکوین وتدوین علوم دینی وعربی در عرصه های متعدد.

۲- موقعیت خاص جغرافیایی وزیست محیطی این شهر.

تاریخ وعلت بنای اصفهان:

مطابق اقرار تاریخ دانان مشهو، پایه گذار بنای اولیه اصفهان، اسکندر بن فیلبس رومی بوده است. وسپس اتمام ساحت آن را انوشیروان بن قباذ به دست آذر شاپور عهده دار گشته است. آورده اند که انگیزه بنای این شهر آن است که جمعی از خبرگان طبیعت شناس دولت روم تقاضای یافتن منطقه ای را نمودند که از آب وهوایی معتدل وگوارا وزمینی حاصلخیز وسرسبز برخوردار باشد، که بعد از جستجوی فراوان، نقطه ای جز اصفهان را جامع این خصوصیات نیافتند. این شهر به واسطه پشتوانه محیط طبیعی ویژه اش، در طی هزاران سال قبل از اسلام، دارای تمدن کم نظیری بوده است وجه تسمیه این شهر: قبل از آنکه اصفهان به این نام در آید، دارای اسامی دیگری بوده که برخی از آنان عبارتند از: ایرانشهر،جیّ، سارویه و… که به مرور زمان به اسپهان واسپاهان واصفهان تغییر نام داد. در آثار باقی مانده از محققان عصور گذشته، با روایت گوناگونی در رابطه با وجه نامگذاری اصفهان با این نام مواجه می شویم که به اهم وارجح آنان اشاره می کنیم :

۱- سمعانی وابن خلکان روایت می کنند که اصل فارسی آن سپاهان بوده وگفته شده که علت نامگذاری آن است که این خطه محل گردهمایی سپاهیان مناطق اطراف در مواقع رخدادهای بزرگ بوده است.

۲- ابن کلبی می گوید: نام این شهر، منسوب به اصبهان بن فوج بن سام بن نوح علیه السلام می باشد.

۳- به گفته محمد مهدی، آنچه که به واقعیت نزدیکتر است، این است که بعد از آنکه ملک فریدون با همکاری کاوه آهنگر واهالی اصفهان بر دشمنش ضحاک پیروز گشت ، ملک از شجاعت آنان به شگفت آمده و در ستایش آنان گفت: این شهر أسپاهان ( یعنی محل سپاه ومردمان دلیر وجنگجو) است وپس از آن این لفظ بر زبان مردم جاری گشته وبعنوان نامی برآن دیار ثابت گشت.

جریانات فتح اسلامی:

در باب فتح این شهر وچگونگی دخول آن به اسلام تاریخ نگاران اخبار گوناگونی را نقل می کنند که در این مجال سعی شده است جریانات آن را از کانال روایات صحیح تر به تصویر کشیده،واز بیان اختلاف دیدگاه ها در این باره بپرهیزیم .آغاز ماجرا به سال ۲۱ ه.ق پس از فتح نهاوند بر می گردد ، آنجا که خلیفه راشد عمر بن الخطاب رضی الله عنه، در باره اولویت فتح مناطق اصفهان، فارس، آذربایجان، با هرمزان مشورت نموده واو در پاسخ می گوید: ای أمیر مؤمنان، اصفهان مانند سر است وفارس وآذربایجان به منزله دو بال می باشند. لذا اگر یکی از دوبال قطع گردد، یک بال دیگر سر را نگه می دارد.

ولی اگر سر بریده شود طبعا هر دو بال می افتند. احتمالا این مشورت پس از آن صورت می گیرد که یزدگرد سالانه جنگ هایی را علیه دولت اسلامی بر پا نموده وامنیت داخلی آن را به خطر می اندازد. لذا عمرفاروق در طی نامه ای عبدالله بن عبدالله بن عتبان انصاری را به همراه اهل بصره بسوی اصفهان گسیل داشت و از آن طرف ابوموسی اشعری را از سمت کوفه به همراه اهالی آن به کمک سپاه اسلام فرستاد. تا این که دو سپاه اسلام و کفر در یکی از روستاهای اصفهان با هم تلاقی نموده و به نبرد پرداختند. پیرمردی بنام شهربراز جاذویه که سمت مقدمه داری لشکر را داشت، درخواست مبارزه نمود و عبدالله بن ورقاء به مبارزه او رفته و از پایش در آورد و مردم اصفهان نیز پا به فرار گذاشتند، و نخستین روستا فتح شد و از آنجا به نام روستای پیر معروف گشت. سپس عبدالله بن عبدالله، جانشین شهر براز را به مبارزه طلبید، اما استاندار به صلح تن در داد و این نخستین روستایی بود که فتح شد.

پس از آن به طرف جی لشکر کشی نموده و در آنجا نیز به مبارزه پرداختند .حاکم آنروز اصفهان که فاذوسفان نام داشت نزد عبدالله آمد وخطاب به او گفت : یاران مرا مکش که من نیز همراهان تو را نخواهم کشت، با من مبارزه کن، اگر من تو را کشتم یارانت باز می گردند، واگر تو مرا کشتی یارانم با تو صلح خواهند کرد.

در تواریخ آمده که پس از شروع درگیری فاذوسفان از این کار صرف نظر کرده واز ادامه جنگ ابراز ناخشنودی می کند، وبه عبدالله پیشنهاد صلح می دهد واینکه هر کس خواست بماند و جزیه دهد وهرکس مایل به ماندن نباشد در رفتن آزاد باشد وزمینش از آن مسلمین باشد. نظر به اهمیت ومرتبت خاص فتح اصفهان، هرکدام از کوفی ها وبصری ها گشودن آن را ادعا کرده اند، که می توان بین این دو نظر اینگونه جمع بندی کرد که سپاه فاتح متشکل از هر دوگروه صحابه ( بصری ها وکوفی ها ) بوده است. اما آنچه که از روایات ثابت است، این است که شخصی که بطور مستقیم در این عملیات نقش داشته و بعنوان امیر مطرح بوده است عبدالله بن عبدالله می‌باشد.

اصحاب پیامبر در اصفهان:

در لابه لای تصاویر درخشان تاریخ اصفهان و نمونه‌هایی از شخصیت‌های نوع بشر مواجه می‌شویم که خورشید بر بهتر از آنان نتابید. آری آنان همان دست پروده‌های مکتب آخرین پیام آور الهی هستند که بعلت عدم گنجایش کافی از میان حدود بیست و چهار صحابی به برخی از آنان می‌پردازیم.

۱- حسن بن علی بن ابی طالب رضی الله عنهما ۲- عبدالله بن زبیر بن عوام رضی الله عنهما فرزند اسماء بنت ابوبکر صدیق رضی الله عنهم ۳- سلمان فارسی رضی الله عنهم که زاده اصفهان بوده و جریان اسلام آوردنش معروف می‌باشد. ایشان در دوران خلافت عمر به دیار خویش قدم نهادند ۴- ابوموسی أشعری رضی الله عنه: این صحابی جلیل القدر از جمله کسانی است که در جریانات فتح اصفهان نقش بسزایی را ایفاء نموده است. در روایات آورده‌اند که نماز خوف را به اهالی اصفهان آموزش دادند. ۵- رافعه بن خدیج انصاری رضی الله عنه که درزمان خلافت عمر رضی الله عنه وارد این شهر شدند ۶- عبدالله بن ورقاء الریاحی رضی الله عنه: ایشان در عملیات فتح اصفهان نقش اساسی داشته و یکی از منتخبان عمر فاروق در سپاه اسلام بودند. ۷- النابغه الجعدی رضی الله عنه: وی به همراه حارث بن عبدالله که از جانب علی مرتضی و معاویه رضی الله عنهما فرمانداری اصفهان را بر عهده داشت؛ وارد آن شهر گشت، و در همانجا وفات نمود. ۸- حمیمه الدوسی رضی الله عنه: وی از جمله افرادی است که در سپاه ابوموسی اشعری جهت فتح اصفهان مشارکت داشته است. مشهور است که وی بهنگام ورود به اصفهان مخلصانه گفتند: (اللهم إن حمیمه یزعم أنه یحب لقاؤک، اللهم إن کان صادقاً فاعزم له بصدقه، و إن کان کاذباً فاحمل علیه، و إن کره، اللهم لا ترجع حمیمه من سفره هذا). و خداوند دعایش را پذیرفت و در اثر بیماری اسهال در همان شهر جان باخته و بخاک سپرده شد. در روایت آمده است که رسول الله صلی الله علیه و سلم به ایشان وعده شهادت دادند. ۹- عبدالله بن عبدالله بن عتبان رضی الله عنه: درباره این شخصیت گرامی در بخش جریانات فتح توضیح داده شده است.

فضیلت اهل اصفهان و بلاد ایران:

برای به قلم کشیدن این برتری، ذکر حدیثی از رسول الله صلی الله علیه و سلم ما را از هر کلامی بی‌نیاز می‌سازد. در صحیح مسلم از ابوهریره رضی الله عنه روایت شده که گویند: هنگامی که سوره جمعه بر آن حضرت صلی الله علیه و سلم نازل گشت، ما نزد وی حضور داشتیم. وقتی این آیه را خواندند (و آخرین منهم لما یلحقوا بهم) مردی گفت: ای فرستاده خدا، آنها چه کسانی‌اند؟ پیامبر به او پاسخ نداد تا این که دو یا سه بار تکرار نمودند. راوی می‌گوید که سلمان فارسی آنجا نزد ما بودند، پس رسول الله دستشان را بر او گذاشته و فرمودند: اگر چنانچه ایمان در ستاره ثریا باشد مردانی از ایشان آنرا بدست می‌آورند.

و نیز شیخ الاسلام ابن تیمیه در کتاب اقتضاء الصراط المستقیم لمخالفه اصحاب الجحیم می‌آورد که تابعی نامدار سعید بن مسیب می‌گوید: اگر نه این بود که مردی از قریش هستم، آرزو می‌کردم که از مردم اصفهان بودم. نظر به این امتیازات ارزنده، این شهر در ادوار مختلف محل هجرت و اقامت مردم از ممالک اطراف بوده است، همچون بسیاری از قبایل عرب که از جمله آنها می‌توان به بنی ثقیف و بنی تمیم و بنی خزاعه و عبدالقیس و بنی ضبّه اشاره کرد. و درخشیدن علماء و فضلاء و اهل فنون و تجارت در این شهر از ثمرات این رونق رفت و آمد می‌باشد.

دوران طلایی اسلام:

اصفهان در ادوار بعد از تشرف به اسلام، حامل بسیاری از درخشندگیها و برجستگیها در ابعاد گوناگون بوده است. از همان سالها و قرون نخستین اسلامی، این شهر از حمل عالمان ربانی و کم نظیر بر خود می‌بالیده است. دانشمندانی که نقش بسزایی را در تدوین و تکوین علوم اسلامی و ادبیات عرب ایفاء نموده‌اند و جهان اسلام در طول تاریخ تا به امروز از آثار پر برکت آنان بهره جسته و می‌جوید. اکنون نمونه‌هایی از دُرهای گران دریای وسیع علم و تقوای اصفهان را ذکر می‌کنیم تا به توفیق خدا پرده از حقایق برداریم و بهتر با واقعیت‌های گذشته این دیار آشنا گردیم.

۱- ابونعیم اصفهانی: نام این شخصیت همچون ستاره‌ای درخشان در آثار اسلامی پرتو افکنی می‌کند. تولد او به سال ۳۳۴ هجری قمری بوده و در یکم محرم سال ۴۳۰ هجری قمری در اصفهان جهان را وداع گفتند از آثار او می‌توان، حلیه الأولیاء و طبقه الأصفیاء، دلائل النبوه، تاریخ أصبهان، المستخرج علی صحیح المسلم و ………را نام برد.

۲- راغب اصفهانی: یکی دیگر از رجال نمونه این سرزمین در قرن ۴ هجری قمری که تفکرات و اندیشه‌اش را درجهت شکوفایی معانی کتاب و سنت متمرکز نمودند. برخی از کتب او که تا به اکنون جزء ضروریات طلاب علم و محققان است عبارتند از: المفردات فی غریب القرآن، جامع التفاسیر، رساله فی کلمات الصحابه، انسان و سعادت دو جهان (ترجمه فارسی) و …

۳- ابوسلیمان داود بن علی بن خلف اصفهانی مشهور به داود ظاهری: که مؤسس مشرب فقهی ظاهریه است. اجداد وی از اصفهان بودند و خود در سال ۲۰۲ هجری قمری در کوفه متولد شده و به سال ۲۷۰ هجری قمری در بغداد دار فانی را وداع گفت.

۴- احمد بن حسین اصفهانی مشهور به ابوشجاع، متوفی سال ۵۰۰ هجری قمری که از جمله آثار او می‌توان به غایه الاختصار(متن أبی شجاع) در فقه شافعی، تفسیر المجرد و … اشاره کرد. و همچنین بسیاری از دانشمندان برجسته دیگر که مجالی برای تعریف آنان نیست.

تحلیلی بر أدیان و مذاهب اصفهان:

برای بررسی ادیان و مذاهب رائج در این شهر، از دو جهت وارد بحث شده و ابتدا آیین قبل از اسلام و سپس مذاهب دوران بعد از دخول اسلام را مورد مطالعه قرار می‌دهیم:

۱- مورخان، مردم اصفهان را در ادوار قبل از اسلام به سه شاخه تقسیم می‌نمایند: ابتدا پیروان آیین زرتشت و مجوس، که مظهر اصلی اصفهان بود و سلمان فارسی نیز از میان آنان بوده است. گروه دوم مردم تابع کیش مسیحیت بوده‌اند و عده‌ای نیز از آیین یهودیت پیروی می‌کردند.

۲- پس از دخول اسلام به این شهر، برخی از آتشکده‌ها به مسجد مبدل گشتند. نخستین مسجد بنا شده در آن دیار مسجد خشینان است که توسط ابوخنّاس مولای عمر فاروق در زمان خلافت علی مرتضی بنا شد. وضعیت بر این منوال گذشت که اهل سنت و جماعت در اصفهان استقرار یافتند تا این که در زمان بنی امیه، خوارج بر آن چیره شدند.

اما ماندنشان به طول نیانجامیده و والی اصفهان عتاب بن ورقاء که از جانب مصعب بن زبیر در آن دیار گماشته شده بود، آنان را از آنجا رانده و ناگزیر به اهواز گریختند. بار دیگر اهل سنت که متشکل از شوافع و احناف بودند بر آن مستولی شدند. و تعدادی بسیار اندکی از شیعیان نیز در آن سکونت داشتند. تا این که اسماعیلی‌ها با برپا نمودند. اما فقیه شافعی ابوالقاسم خجندی فتوای قتلشان را صادر کرده و آنان نیز از آن منطقه رانده شدند.

پس از مدتی با شروع فتنه مغول و برپا شدن آتش اختلاف میان شوافع و احناف، بستری مناسب برای افول ستاره اهل سنت در اصفهان فراهم گشت. آری، پس از قرنها درخشش و بالندگی و به بار نشستن ثمرات پر بهای توحید، کرسی حکومت ایران زمین اسیر چنگ‌های پلید حکام صفویه گشته و آن جایگاه ممتاز این سرزمین کهن، قربانی این مردان خونخوار گردید. در سال ۹۰۸ هجری قمری بنیان گذار سلسله صفویان، شاه اسماعیل که زاده تصوف و یهودیت بود، با بکارگیری مسلک خشونت و زور، مردم نواحی مختلف ایران و از آن جمله اصفهان را وادار به ترک مذهب نمود.

جهانگرد نامی ابن بطوطه در طی مسافرتی که در سال ۷۲۶ هجری قمری به اصفهان داشته است و شاهد بر این وضعیت بوده می‌گوید: اصفهان از بزرگترین و زیباترین شهرها است اما اکنون بیشتر نواحی آن بر اثر فتنه‌هایی که میان روافض و اهل سنت برپا شده ویران گشته است. و نیز جهت تبیین واقعیات این مرحله، کتاب شاه اسماعیل صفوی مرشد سرخ کلاهان (قزلبا شها) که به قلم یکی از مؤرخین شیعه نوشته شده را ورق زده و بخشی از آنرا بازگو می‌نماییم:

جشن آدم سوزی در اصفهان:

“شاه از یزد به سوی طبس حرکت کرد. به روایت لبّ التواریخ: قریب به یک هفته در آنجا اقامت گزیدند و هفت هزار نفر در آن مناطق را به قتل رسانیده بودند و آوازه ایشان در تمام خراسان شایع گشت. به دنبال کشتار بی‌رحمانه شاه اسماعیل وارد اصفهان شد در طول این مدت جسد حسین کیای چلاوی، و قفس رئیس محمد کره را همراه داشت. در این شهر شاه اسماعیل در حضور ایلچی روم جشن آتش سوزی برپا کرد.

کشتن‌های بی‌دلیل:

ورود شاه اسماعیل به اصفهان با فجایع دیگری نیز همراه بود. لشکر او از هرجا عبور می‌کرد نه تنها خون و آتش بلکه قحطی و گرسنگی و کمبود مواد غذایی را باعث شد.”

از این تاریخ، آن نشاط علمی و جایگاه والای دینی از اصفهان بربست و به عنوان مرکز حکومت خونخواران صفویه سرنوشتش را دنبال نمود. پیگیری بیشتر واقعیات تازه با استناد به تواریخ معتبر را به خوانندگان پژوهشگر واگذار می‌نماییم.

(والله اکبر و لله الحمد)

--------------------------------------------
نویسنده: ناصر صالحی نژاد (رحمه الله)
نقل از سایت بیداری
--------------------------------------------
منابع و مآخذ:
طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها، البدایه و النهایه، تاریخ الاسلام، سیر اعلام النبلاء، مقدمه الذریعه الی مکارم الشریعه، لغت نامه دهخدا، تاریخ طبری، سیمای صادق فاروق اعظم، اقتضاء الصراط المستقیم لمخالفه أصحاب الجحیم، مقدمه‌ی دکتر عبدالغفور بلوچی بر طبقات ابی الشیخ، دائره المعارف بزرگ اسلامی، شاه اسماعیل صفوی مرشد سرخ کلاهان.