راجع به مدت زمان فترت وحی، علمای اسلامی نظرات و اقوال مختلفی دارند. صحیح آن است که چند روزی بیش نبوده است؛ چنانکه روایت ابن سعد از ابن عباس بر آن دلالت دارد. قول مشهور، دایر بر اینکه مدت زمان فترت وحی سه سال یا دو سال و نیم بوده است؛ به هیچ وجه درست نیست.

در پی بازنگری روایات و اقوال اهل علم در ارتباط با فترت وحی، نکته شگفتی برای من آشکار گردید که ندیده ام هیچیک از دانشمندان اسلامی به آن پرداخته باشند، و آن اینکه مجموعه این روایات و اقوال می رسانند که رسول خدا -صلى الله علیه وسلم- در هر سال ماه رمضان را- در غار حراء اقامت می کرده اند، و این آیین را سه سال پیش از پیامبری آغاز کرده بوده اند، وسال بعثت آخرین سال بوده، و با پایان پذیرفتن ماه رمضان اقامت ایشان نیز در غار حراء پایان می پذیرفته، و ایشان بامداد روز اول وماه شوال از غار حراء به زیر می آمده اند و راهی خانه خویش می شده اند. در روایت صحیحین نیز آمده است که نخستین نزول وحی پس از پایان فترت هنگامی بود که ایشان عازم خانه بوده اند.

نظر ما این است که این روایت می گوید نخستین وحیی که پس از دوره فترت بر رسول خدا -صلى الله علیه وسلم- نازل شده، در نخستین روز شوال، پس از پایان همان ماه رمضانی که تشریف نبوت بر قامت آنحضرت پوشانیده شده، فرود آمده است؛ به دلیل اینکه این آخرین اقامت و اعتکاف پیامبراکرم -صلى الله علیه وسلم- در غار حراء بوده، و چنانکه پیش از این اثبات کردیم، آغاز نزول وحی شامگاه روز بیست و یکم ماه رمضان بوده است؛ بنابراین، نتیجه می گیریم که فترت وحی تنها ده روز به طول انجامیده، و پس از گذشت آن ده روز، بامداد پنجشنبه اول شوال سال نخست بعثت بار دیگر نزول وحی استمرار یافته است؛ و شاید همین مطلب راز اختصاص یافتن دهه آخر ماه رمضان به مجاورت بیت الله و اقامت و اعتکاف در مسجدالحرام و دیگر مساجد، و نیز راز عید گرفتن روز اول شوال بوده باشد؛ والله اعلم.

در اثنای روزهای فترت وحی- بنا به روایات رسیده- نبی اکرم -صلى الله علیه وسلم- – گاه آنچنان اندوهگین می شده اند که سر به کوهستان می گذاشته اند و در پی آن برمی آمده اند که خویشتن را از فراز قله های بلند کوه به زیر افکنند؛ اما هربار که خود را به قله بلندی می رسانیده اند تا خویشتن را به ژرفای دره های عمیق بیافکنند، جبرئیل در برابر ایشان نمودار می شده و می گفته است: ای محمد، تو براستی رسول خدایی! و به این ترتیب، جوش و خروش درون آن حضرت تسکین می یافته و آرام می گرفته اند، و از کوه به زیر می آمده و بازمی گشته اند؛ و باز، بار دیگر همینکه مدتی نزول وحی به تأخیر می افتاده، همان کار راتکرار می کرده اند، و باز هم، وقتی که خود را بر فراز قله کوه می رسانیده اند، جبرئیل در برابرشان نمودار می شده و همان سخن یاد شده را بر زبان می رانده است. (۱)

ابن حجر گوید: این (چند روز متوقف شدن نزول وحی) بدان منظور بود که آن هیجان و دهشت درونی رسول خدا -صلى الله علیه وسلم- آرام گیرد، و حالت و شوق و انتظار برای نزول مجدد وحی به آن حضرت دست بدهد (۱) ؛ و همینکه حالت مذکور به آن حضرت دست داد، و به انتظار آمدن وحی الهی نشستند، خداوند دو مرتبه ایشان را با نزول مستمر وحی گرامی داشت. حضرت رسول اکرم -صلى الله علیه وسلم- می فرمایند:

«یک ماه تمام در غار حراء اعتکاف کرده بودم. وقتی که دوره اعتکاف به سرآمد از دامنه کوه سرازیر شدم؛ همین که به دشت پای نهادم شنیدم که مرا صدا می زنند. به سمت راست خویش نگریستم، چیزی ندیدم؛ به سمت چپ خویش نگریستم، چیزی ندیدم؛ روبرو نگاه کردم، چیزی ندیدم؛ پشت سر نگاه کردم، چیزی ندیدم؛ سرم را بالا کردم، آنچه را که باید می دیدم، دیدم؛ آن فرشته ای که در غار حراء به نزد من آمده بود، میان آسمان و زمین روی یک کرسی نشسته بود. وحشت سراسر وجودم را فرا گرفت. به گونه ای که نقش زمین شدم. نزد خدیجه آمدم و گفتم: زملونی، زملونی، دثرونی، دثرونی! مرا بپوشانید… و بر سر و روی من آب سرد بپاشید! آنگاه این آیات نازل شد:

{یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ * وَرَبَّکَ فَکَبِّرْ * وَثِیَابَکَ فَطَهِّرْ * وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ} (۲) .

نزول این آیات پیش از واجب شدن نماز بود؛ پس از آن تنور وحی داغ شد و نزول وحی استمرار یافت (۳) .

این آیات، مبانی رسالت خاتم پیامبران است، و با آغاز بعثت ایشان، تنها به اندازه فترت وحی فاصله دارد، و مشتمل بر تبیین و ابلاغ دو نوع وظیفه برای آن حضرت است، و ضمناً، پیامدهای طبیعی اقدام به این امور را نیز برای آن حضرت برمی شمرد. نوع اول: وظیفه ابلاغ و انذار؛ چنانکه در آیه شریفه {قُمْ فَأَنْذِرْ} فرموده است: مردمان را از عذاب خداوند بر حذر دار، که اگر از این کجروی ها و گمراهی ها و پرستش خدایان دیگر جز خدای متعال، و شرک آوردن به خدا در ذات و صفات و حقوق و افعال، دست برندارند، گرفتار شدن آنان به عذاب الهی حتمی است!

نوع دوم: وظیفه تطبیق اوامر خدای سبحان بر خویشتن خویش و تعهد و التزام درونی نسبت به اجرای آن، تا بدینوسیله بتواند خشنودی خدای خویش را به دست آورد، و اسوه حسنه و الگویی نیکو برای جامعه اهل ایمان گردد؛ چنانکه در آیات بعدی آمده است. معنای {وَربَّکَ فَکبِّرْ} این است که: خدای خودت را بزرگ بدار، و در بزرگداشت خدای خویش هیچکس را شریک مگردان. منظور از ظاهر کلام در آیه شریفه {وَثِیَابَکَ فَطَهِّرْ} همان پاکیزه گردانیدن و پاک نگاه داشتن جامه و تن است، زیرا، آن کس که تکبیر می گوید و در پیشگاه خدا می ایستد، روا نیست که جامه اش نجس و آلوده باشد. البته، اعمال و اخلاق نیز به طریق اولی خواسته شده است. معنای {وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ} اینست که: از موجبات و عوامل سخط و عذاب الهی خویشتن را دور گردان! و این مطلب، البته از راه التزام به فرمانبرداری و ترک معصیت خداوند دست یافتنی است {وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ} یعنی: وقتی احسان می کنی نباید پاداش آن را از مردم بخواهی، یا در همین روابط دنیوی انتظار داشته باشی که احسانی برتر و بیشتر نسبت به تو روا دارند.

آخرین آیه از این مجموعه مشتمل بر یادآوری این مطلب است که وقتی به دین و آیینی متفاوت با دین و آیین مردم روزگار خویش پایبند می گردد؛ و قوم و قبیله خویش را به سوی خدای یکتا دعوت می کند، و آنان را از عذاب و برخورد شدید او برحذر می دارد، ناگزیر باید انتظار انواع آزار و شکنجه را از سوی آنان داشته باشد؛ از این رو، می فرماید: {وَلِرَبِّکَ فَاصْبِرْ}.وانگهی، مطلع این آیات، در بردارنده یک ندای آسمانی همراه با طنین دل انگیز صدای خداوند کبیر متعال است، حاکی از اینکه نبی اکرم -صلى الله علیه وسلم- برای این امر عظیم درنظر گرفته شده است، و به همین جهت، خداوند آن حضرت را با این خطاب استثنائی از خواب و راحت و آسایش جدا می سازد، و به سوی جهاد و مبارزه و رنج و مشقت فرا می خواند:

{یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ} گویی می خواهد بگوید: کسی که برای خودش زندگی می کند، چه بسا بتواند بی خیال و آسوده زیست کند؛ اما، تو که این چنین بار سنگینی را بر دوش داری، تو رابا خواب چه کار؟! تو را با آسایش چه کار؟! تو را با بستر نرم و گرم چه کار؟! تو را با زندگانی آرام و توأم با عیش و عشرت چه کار؟! برای امر عظیمی که انتظار تو را می کشد، و آن وظیفه بسیار سنگینی که برای تو درنظر گرفته شده است، به پاخیز! برای کار و کوشش و رنج و تعب، به پاخیز! به پاخیز، که وقت خواب و راحت سپری شده، و از پس امروز، دیگر نوبت بیدار خوابی پیوسته است و مبارزه طاقت فرسای دراز مدت! به پاخیز و برای این امور آماده و مهیا شو.

فرمانی بزرگ است و سهمگین، که پیامبر اکرم -صلى الله علیه وسلم- را از بستر نرم در خانه آسوده و آرام و کانون گرم خانواده جایکن می کند، تا او را به کام ازدحام، و کانون غوغا و بلوای اجتماعی بیافکند، و آن حضرت را با گردونه گردان احساسات و عواطف گوناگون، و واقعیت های تلخ و شیرین زندگانی درگیر کند.

آری، رسول خدا -صلى الله علیه وسلم- به موجب این فرمان «قم» از جای برخاست، و از آن پس به مدت بیست سال تمام، بلکه بیشتر، استوار و پایدار ایستاد، و لحظه ای استراحت نکرد و نیاسود، و حتی دقیقه ای برای خود یا خانواده اش زندگی نکرد. از جای برخاست، و همچنان برپای ایستاد و کار دعوت الی الله را سامان داد. بار سنگین این رسالت عظیم را بر دوش گرفت. و هیچگاه احساس خستگی و درماندگی نکرد. بار امانت بزرگ الهی و آسمانی را در این شرایط و اوضاع و احوال زمینی کشید، و مسئولیت تمامی بشریت، و مسئولیت تمامیت عقیده، و مسئولیت نبرد و مبارزه در میدان های متعدد و متنوّع را یک تنه عهده دار گردید. متجاوز از بیست سال، در میدان نبرد بی امان زیست، و با هرکس به گونه ای به سر برد. از لحظه ای که این ندای پرطنین و ارجمند آسمانی را شنید، تا زمانی که نفس واپسین را کشید، پرداختن به هیچ کاری، وی را از پرداختن به کار دیگر بازنداشت؛ زیرا، هیمنه وظیفه و تکلیف را آنچنان که باید و شاید دریافته بود!… خداوند از جانب ما و از جانب قاطبه بشریت، آنحضرت را با بهترین جزای خیر پاداش دهاد.

......................................
(۱) – صحیح البخاری، ح ۶۹۸۲٫
(۲) – فتح الباری، ج ۱، ص ۲۷٫
(۳) – سوره مدّثر، آیات ۱-۵٫
(۴) – صحیح البخاری، تفسیر سوره المدثر، باب ۱ به بعد، ج ۸، ص ۴۴۵-۴۴۷؛ نیز، صحیح مسلم، کتاب الایمان، ج ۱، ص ۱۴۴، ح ۲۵۷٫
.....................................
منبع: خورشید نبوّت:ترجمه فارسی«الرحیق المختوم»
مولف:شیخ صفی الرحمن مبارکفوری
برگردان :دکتر محمدعلی لسانی فشارکی