مقصد عام شارع از تشریع احکام ، تحقق مصالح مردم در زندگی از طریق جلب منفعت برای آنها و دفع ضرر از آنها است.

مصالح مردم شامل ضروریات و حاجیات و تحسینیات می شود که شارع در تشریع احکام هیچکدام را نادیده نگرفته بلکه هر حکمی که مشروع کرده برای تحقق این مصالح است.

مقاصد شریعت: همان معانی و اهدافی است که شرع در تمام احکامش آنرا لحاظ کرده است یا به تعبیر دیگر غایت و هدف از شریعت و سری است که شارع برای هر حکمی از احکامش قرار داده است.

مجتهد در شناخت حکم مسائل جدید و در ایجاد توافق بین ادله متعارض از مقاصد عام تشریع کمک می گیرد.

سه امر همراه هر حکمی وجود دارد: 1- وصف ظاهر منضبط که همان علت قیاس است.

2- نفع و ضرری که در فعلی که حکم شرعی به آن تعلق گرفته وجود دارد که از آنها به مصالح و مفاسد تعبیر می شود یا حکمت تشریع به آن گفته می شود.
3- جلب منفعت یا دفع مضرتی که در آینده بر تشریع حکم مترتب می گردد که مقصد تشریع نامیده می شود.

انواع مصالح:

1- ضروریات :

مصالحی که زندگی دینی و دنیایی مردم بر آنها متوقف است و اگر وجود نداشته باشند زندگی دنیایی مردم مختل می شود و محرومیت از نعیم اخروی را در پی دارد.

ضروریات شامل حفظ پنج چیز است که از آنها به کلیات ضروری خمس تعبیر می شود:

1- حفظ دین :

خداوند برای ایجاد و تحقق آن ارکان پنجگانه اسلام را واجب کرده است.و برای حفظ و حمایت از آن احکامی چون جهاد ، قتل مرتد را مشروع نموده است.

2- حفظ نفس:

خداوند برای ایجاد و تحقق آن ازدواج را مشروع کرده و برای حفظ و حمایت از آن احکامی چون قصاص ، دیه ، کفاره و منع از انداختن خود در هلاکت را قرار داده است.

3- حفظ عقل:

خداوند برای ایجاد و تحقق آن علم و کسب معرفت را مشروع کرده و برای حفظ و حمایت از آن احکامی چون حرمت مسکرات و مخدرات و عقوبت بر استفاده از آنها را مشروع نموده است.

4- حفظ نسب:

خداوند برای ایجاد و تحقق آن ازدواج را مشروع کرده و برای حفظ و حمایت از آن احکامی چون حرمت زنا و قذف و حد برای آنها را مشروع نموده است.

5- حفظ مال:

خداوند برای ایجاد و تحقق آن سعی در طلب رزق و روزی را واجب کرده و معاملات مختلف را مباح نموده است و برای حفظ و حمایت از آن احکامی چون حرمت سرقت و غصب و ربا و خیانت و حد برای سارق را مشروع نموده است.

2- حاجیات:

مصالحی که مردم برای سهولت زندگی و دفع سختی به آنها نیاز دارند اما اگر وجود نداشته باشند نظام زندگیشان را مختل نمی کند بلکه موجب سختی و مشقت می شود.

شریعت در مجالات مختلف احکام متعددی برای رعایت حاجیات مردم در نظر گرفته است:

در عبادات: رخصت های مختلفی چون قصر و جمع نماز در سفر ، اباحه فطر در رمضان برای مریض و مسافر و سوقوط نماز از حائض و..... مشروع کرده است.

در معاملات: تمام عقود و تصرفاتی که نیاز مردم را برآورده می کنند چون بیع و اجاره و رهن و شرکت و .... مشروع شده است.

در عادات : شکار و بهره گیری از لذتهای پاک در غذا و لباس و مسکن مباح شده است.

در عقوبات: حق عفو از قصاص برای ولی دم مشروع شده و دیه بر عاقله واجب گشته.

3- تحسینیات:

مصالحی که از تشریع آنها تحقق عادات پسندیده و اخلاق نیکو قصد شده و اگر وجود نداشته باشند نظام زندگی مختل نمی شود و موجب سختی و مشقت نمی گرددبلکه موجب زشتیو قبح زندگی می شود.

شریعت در مجالات مختلف احکام متعددی برای رعایت تحسینیات مردم در نظر گرفته است:

در عبادات: طهارات و دوری از نجاسات و ستر عورات و ..... مشروع شده است.

در معاملات: منع از بیع نجاسات و منع از خواستگاری بر خواستگاری و بیع بر بیع برادر مسلمان صورت گرفته است و غشو تدلیس و غرر و اسراف حرام شده است.

در عادات: شرع ما را به آداب خوردن و نوشیدن ارشاد کرده و از خوردن خبائث اکل و شرب منع نموده است.

در عقوبات: از قتل زنان و کودکان و راهبان در جهاد منع کرده و وفای به عهد و پیمان را واجب نموده است.

4- مکملات مصالح سابق:

برای تأکید بر محافظت مصالح سه گانه و تحقق آنها مشروع شده است مانن نماز جماعت و اذان و اقامه که تکمله وجوب نماز هستند و تحریم مقدار کم شراب که مکمل حفظ عقل است و اشتراط هم کف ء بودن در ازدواج که مکمل ازدواج است و باعث بقای آن می شود ......

ترتیب مقاصد شرعی و احکامی که به آنها تعلق می گیرد:

ضروریات اصل تمام مقاصد شرعی است و کسی که در ضروریات خلل وارد کند در تمام مقاصد شرع خلل وارد کرده است چون ضروریات بمثابه فرایض و حاجیات بمثابه سنتها و تحسینیات بمثابه امور مهم پایین تر از نوافل است.

لذا احکام شرعی که برای حفظ ضروریات مشروع شده مهمترین و خطیرترین احکام است که رعایت آنها اولویت دارد بعد از ضروریات احکام حاجیات قرار می گیرد که مکمل ضروریات هستند و سپس احکام تحسینیات در مرتبه سوم قرار می گیرند که تکمله حاجیات هستند. همیشه اصل بر مکمل مقدم است.
ضروریات در هر دینی رعایت شده دو هیچ کدام از ادیان در آن اختلاف نکرده اند.

حکم تحسینی اگر منجر به ابطال حکم حاجیات یا ضروریات شود رعایت نمی شود لذا کشف عورت برای جراحی و تشخیص بیماری و معالجه مباح است. در اینجا اگر چه ستر عورت از تحسینیات است اما بخاطر حفظ نفس به آن توجهی نمی شود.یا خوردن مردار در هنگام ضرورت برای حفظ نفس واجب است.

حکم حاجیات نیز اگر منجر به خلل وارد شدن به حکم ضروری شود رعایت نمی شود لذا در هنگام عجز از شناخت جهت قبله نماز ساقط نمی شود چون فرایض عبادی از قبیل ضروریات است.

در مجال ضروریات نیز مهمتر بر مهم مقدم می شود مثلا حفظ دین مهمتر از حفظ نفس است پس جهاد واجب است اگر چه منجر به هلاک نفس شود.
حفظ نفس مهمتر از حفظ عقل است لذا در هنگام ضرورت و اکراه نوشیدن شراب مباح می شود. و حفظ نفس مقدم بر حفظ مال است اذا اتلاف مال دیگران در هنگام اکراه و تهدید به مرگ جایز است.

اهمیت ضروریات به ترتیب زیر رعایت می شود:

1- حفظ دین 2- حفظ نفس 3- حفظ عقل 4- حفظ نسب 5- حفظ مال

مبادی و اصول شریعت برای دو امر وضع شده اند: 1- دفع ضرر 2- دفع حرج

---------------------------------------------------------------------
برگرفته از کتاب الوجیز فی اصول الفقه دکتور وهبة الزحیلی
برگردان: شیخ محمد تشیخ (مدرس مدرسه اسماعیلیه)