الحمدلله وحده والصلاة والسلام علی من لا نبی بعده و علی آله وصحبه و من اهتدی بهدیه واستن بسنته إلی یوم الدین.

قال الله سبحانه و تعالی: «وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ» منافقون 10
قبل از هر چیز حمد و سپاس خداوند عزوجل را بجا می آوریم واز ذات باری تعالی می خواهیم که به همه ی ما توفیق بهره مندی به ایمان و تقوا و عمل صالح را عنایت بفرماید.

مسأله انفاق و صدقه دادن در راه خدا یکی از مسایل اجتماعی بسیار مهمی است که در کتاب و سنت بارها بر آن تأکید شده و ثواب های عظیمی برای فاعل آن در نظر گرفته شده است .

در این مقاله مختصر ما به بعضی از فضایل انفاق و صدقه در راه خدا اشاره می کنیم تا شوق اهل انفاق را بیفزاید و ترغیبی برای غیر فاعلین باشد.

در آیه 10 سوره ی منافقون خداوند انفاق را به امر غریبی یعنی مرگ ارتباط داده است علما می گویند این آیه دلالت بر آن می دهد که بیشترین چیزی که انسان در هنگام مرگ بر آن حسرت می خورد انفاق است و این بخاطر آن است که مهمترین چیزی که در لحظه مرگ مورد توجه انسان قرار می گیرد مالی است که پس از خود رها می کند چرا که عمری را در جمع آوری مال گذرانده که پس از او برای ورثه اش باقی می ماند اما در لحظه مرگ با خود می گوید: من چرا این مالی که برای بدست آوردن آن زحمت فراوان کشیده ام را رها کنم و دیگران از آن استفاده کنند لذا در لحظه ی مرگ نفس انسان برایش عزیزتر از خانواده اش می شود پس شروع به ندامت و پشیمانی می کند که چرا این مال را صدقه نداده و برایش در قیامت ذخیره نکرده است می گوید ای کاش صدقه می کردم ای کاش به دنیا بر می گشتم « فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ» .

صدقه و انفاق مختص اغنیا و ثروتمندان نیست و هر کسی در حد توان خود می تواند انفاق کند پس هیچوقت نگو مالم کم است و کفایت من و خانواده ام را نمی کند. قال الرسول صلی الله علیه و سلم: (من تصدق بعدل تمرة من کسب طیب و لا بقبل الله الا الطیب فإن الله یتقبلها بیمینه ثم یربیها لصاحبه کما یربی أحدکم فلوه حتی تکون مثل الجبل) رواه البخاری

رسول الله صلی الله علیه و سلم می فرماید: کسی که به اندازه یک دانه خرما از کسب پاک خود انفاق کند ـ چرا که خدا جز کسب پاک را قبول نمی کند ـ خداوند با دستش آنرا می پذیرد سپس برای صاحبش آنرا پرورش می دهد همانطور که یکی از شما کره اسب خود را پرورش می دهد تا اینکه آن دانه خرما به اندازه کوه می شود.

اگر به این حدیث توجه کنیم در می یابیم که خداوند باب انفاق را پیش روی همه گشوده است گویا خدا ندا می زند ای فقیر ای غنی ای زن ای مرد ای کسی که مالی نداری انفاق کن چرا که حتما یک دانه ی خرما یعنی مال بسیار جزئی را داری.

در انفاق کمیت اهمیت ندارد آنچه مهم است انفاق از مال پاک باشد یعنی مالی که با کسب حلال بدست آمده است. پذیرنده ی انفاق خداوند است و با دستش آنرا تحویل می گیرد بر این اساس بود که ام المومنین عایشه رضی الله عنها هنگامی که می خواست صدقه ای بدهد درهم و دینارش را در عطر و بوخوشی می گذاشت و وقتی که از او در مورد علت این کارش سوال شد گفت : (إنها تقع فی ید الله قبل أن تقع فی ید الفقیر) یعنی قبل از اینکه در دست فقیر قرار بگرد در دست خدا قرار می گیرد. این یقین عایشه به قول پیامبر بود که او را به چنین کاری وا می داشت.

اگر صدقه از کسب پاک باشد و با اخلاص صورت گیرد خداوند آنرا با دستش قبول می کند و برای صدقه دهنده آنرا پرورش می دهد. شاید این سوال مطرح شود که چرا پیامبر پرورش مال انفاقی توسط خداوند را به پرورش کره اسب تشبیه کرده است؟ پرورش کره اسب نیاز به توجه و عنایت خاصی دارد اسب نزد عربها بسیار محبوب بود و از بهترین اموال محسوب می شد صاحب اسب دقت زیادی در پرورش کره اسبش می کرد و هر روز روند رشدش را بررسی می نمود پس وجه شبه در دقت و توجه بسیار زیاد است.

وقتی تو 1000 تومان در راه خدا انفاق می کنی خدا آنرا با توجه خاص می افزاید تا اینکه به اندازه کوه بزرگ می شود و در روز قیامت نتیجه این انفاقت پیش رویت گذاشته می شود ووقتی که تو آنرا می بینی مدهوش و حیران می شوی که من کی چنین عملی را پیش فرستاده ام آن وقت است که به تو گفته می شود این همان هزار تومان توست که خدا برای تو پرورش داده است.

انفاق اگر هم ناچیز باشد نزد خدا محبوب است و فرشتگان برای انفاق کننده دعا می کنند . قال النبی صلی الله علیه و سلم: (ما من یوم یصبح العباد فیه الا ملکان ینزلان فیقول أحدهما اللهم أعط منفقا خلفا و یقول الآخر اللهم أعط ممسکا تلفا) رواه البخاری

رسول الله صلی الله علیه و سلم می فرماید: هیچ روزی نیست که بندگان در آن صبح می کنند مگر اینکه دو فرشته فرود می آیند یکی از آنها می گوید خدایا به انفاق کننده جایگزین بهتراز انفاقش را بده و دیگری می گوید خدایا مال بخیل که انفاق نمی کند را تلف و نابود کن.

وقتی که انسان از دادن مالش به خدا بخل می ورزد و انفاق نمی کند در حقیقت بر نفس خود بخل ورزیده است نه بر خدا « وَمَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَاللَّهُ الْغَنِيُّ وَأَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ» محمد 38 چه بسا همین مالی که بخل وزیده ای و انفاق نکرده ای با رسیدن مصیبت و بیماری به خود یا خانواده ات مصرف شود و چندین برابر آنرا هزینه کنی .

خودت را با پیامبر مقایسه کن آیا پیامبر را در انفاق به عنوان الگو و اسوه خود قرار داده ای قال الرسول صلی الله علیه و سلم: ( لو کان لی مثل أحد ذهبا ما یسرنی أن لا یمر علی ثلاث و عندی منه شیء إلا شیء أرصده لدین) رواه البخاری

رسول الله صلی الله علیه و سلم می فرماید: اگر من به اندازه ی کوه احد طلا داشتم خوشحال نمی شدم که سه روز بر من بگذرد و چیزی از آن نزد من باقی باشد مگر آن مقداری که برای پرداخت بدهی نیاز داشته باشم.

بسیاری از نزدیکان و خویشاوندن ما از نظر مالی ضعیفند آیا احوال آنها را جویا شده ایم! اولین گروهی که در انفاق و صدقه دادن باید مورد توجه قرار بگیرند نزدیکان و خویشاوندن هستند متأسفانه در جوامع امروزی به خویشاوندان اگر چه فقیر باشند توجهی نمی شود و در اکثر مواقع مال زکاتی یا صدقه به فقرای دیگر داده می شود در حالی که خویشاوند فقیر حال و وضعشان از آن فقیر بهتر نیست.

در حدیث قدسی خداوند عزوجل می فرماید : (یا ابن آدم أنفق أنفق علیک) یعنی ای انسان انفاق کن تا بر تو انفاق شود. نعمتهای خدا بر ما بسیار است چیزی از نعمتهایش را بر ما بخل نورزیده و از ما دریغ نکرده است او یک اشک از ما می خواهد که بنده آنرا هم از خدا دریغ می دارد.

انفاق مال ناچیز انسان می تواند عامل نجات او از آتش جهنم باشد. قال الرسول صلی الله علیه و سلم: ( ما منکم الا و سیکلمه ربه لیس بینه و بینه ترجمان فینظر أیمن منه فلا یری إلا ما قدم من عمله و ینظر أشأم منه فلا یری إلا ما قدم و ینظر بین یدیه فلا یری إلا النار تلقاء وجهه فاتقوا النار و لو بشق تمرة ) رواه البخاری

رسول الله صلی الله علیه و سلم می فرماید: هیچکدام از شما نیست مگر اینکه در روز قیامت پروردگارش با او صحبت می کند و هیچ مترجمی بین آنها نیست پس به سمت راست خود می نگرد و جز عملکرد خود را نمی بیند و به سمت چپ خود نگاه می کند و جز عملکرد خود را نمی بیند و و وقتی به مقابلش می نگرد جز آتش را در پیش روی خود نمی بیند پس از آتش بپرهیزید حتی اگر شده با نصف دانه خرما.

باید به عظمت انفاق نگاه کرد نصف خرما می تواند انسان را از آتش جهنم نجات دهد حدیث می گوید اگر چیزی جز یک دانه خرما را هم نداشته باشی باید آنرا دو نصف کنی نصفش را خودت بخوری و نصفش را به برادر فقیرت بدهی. اگر انفاق در جامعه آنچنان که خدا از ما خواسته عملی شود هیچ فقیری در جامعه باقی نمی ماند این است اهمیت روابط اجتماعی در شریعت اسلام.

انفاق و صدقه فرصتی است برای جبران گناه قال الرسول صلی الله علیه و سلم: ( إن الصدقة لتطفیء غضب الرب و تدفع عن میتة السوء) رواه الترمذی
رسول الله صلی الله علیه و سلم می فرماید: صدقه خشم پروردگار را خاموش می کند و بدی را از مرده دفع می نماید. پس اگر گناهی مرتکب شدیم اگر در انجام طاعات و عبادات کوتاهی و تقصیر از ما سر زد باید سعی کنیم با انفاق و صدقه آنرا جبران نماییم .

نکته ای که بسیار باید به آن توجه نمود این است که هرگز انفاق باعث فقر نمی شود . باید یقین و باور داشته باشیم که آنچه انفاق کرده ایم چندین برابرش در دنیا و آخرت نصیب ما خواهد شد « قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ» سبأ 39
یعنی: بگو : پروردگارم روزي را براي هر كس از بندگانش كه بخواهد فراخ و يا تنگ مي گرداند ، و هر چه را ( در راه خدا ) ببخشيد و صرف كنيد ، خدا جاي آن را پر مي كند ، و او بهترين روزي دهندگان است .

شیطان اگرچه هیچ تسلطی بر انسان ندارد اما انسان را وسوسه و اغوا می کند و با آرایش دنیا و مال انسان را بر جمع آوری آن حریص می گرداند « الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاء وَاللّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَفَضْلاً وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ » بقره 268

یعنی: اهريمن شما را ( به هنگام انفاق مي ترساند و ) وعده تهيدستي مي دهد و به انجام گناه شما را دستور مي دهد ، ولي خداوند به شما وعده آمرزش خويش و فزوني ( نعمت ) مي دهد . و خداوند ( فضل و مرحمتش ) وسيع ( و از همه چيز ) آگاه است .

شیطان در هنگام انفاق هزار باب حاجت را بر تو باز می کند می گوید فرزندانت چنین و چنان نیازهایی دارند زنت چنین و چنان توقعاتی دارد باید برای آینده ذخیره کنی اینها ترفندهای شیطان برای جلوگیری از انفاق است باید به این آیه یقین داشت « مَّن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافاً كَثِيرَةً» یعنی : كيست كه به خدا قرض نيكوئي دهد تا آن را براي او چندين برابر كند ؟

در قرض آنچنانکه در فقه می خوانیم مقترض (قرض گیرنده) مال قرض گرفته را ضمانت می کند که به قرض دهنده برگرداند در این آیه خداوند خود را قرض گیرنده معرفی کرده یعنی می خواهد بگوید مالی که تو انفاق کرده ای را ضمانت می کنم که به تو برگردد و علاوه بر اصل مال سودی مضاعف را در کنار آن قرار می دهد در معاملات انسانی سود قرض ربا محسوب می شود و حرام است اما در اینجا خداوند سود چندین برابر برای انفاق ما در نظر گرفته است و ضمانت به برگرداندن آن می کند.

برای صدقه و انفاق در راه خدا باید مومن بود و به آموزه های خدا و رسول یقین داشت در حدیثی پیامبر صدقه را به عنوان برهان معرفی می کند ( والصدقة برهان ) صدقه دلیل و برهان بر چیست؟ صدقه دلیلی بر صدق ایمان مومن است.

پیامبر یاران نزدیکش را براساس انفاق تعلیم داده بود رسول خدا همواره به بلال در حالی که فقیر و ضعیف بود می فرمود: ( أنفق یا بلال و لا تخش من ذی العرش إقلالا ) یعنی ای بلال انفاق کن و از خداوند صاحب عرش ترس فقر و تنگدستی را نداشته باش. این صحبت پیامبر با یک فقیر بود حال تصور کنید که صحبت او با غنی چیست؟

در سکرات مرگ وقتی که زنان پیامبر دور او جمع شده اند از او سوال می کنند کدام یک از ما زودتر به تو ملحق می شویم پیامبر فرمود : کسی که دستش بلند تر است زنهای پیامبر چوبی را گرفتند و دستهای هم را اندازه گیری کردند و دیدند که دست سوده از همه بلند تر است اما بعد از وفات پیامبر اولین زنش که وفات نمود زینب بود عایشه می گوید آنوقت بود که دانستیم منظور پیامبر بلندی دست در صدقه و انفاق بوده است چرا که زینب بسیار صدقه و انفاق را دوست داشت و در راه خدا انفاق می کرد.

انفاق و صدقه بسیار حائز اهمیت است اما منظور از آن این نیست که انسان تمام اموالش را صدقه دهد و خانواده و نزدیکان خود را فراموش نماید و آنها را بدون مال رها کند پیامبر به سعد ابن ابی وقاص وقتی که مریض بود و می خواست دو سوم مالش را صدقه کند فرمود یک سوم را انفاق کن و یک سوم زیاد است تو اگر میراث برانت را ثروتمند رها کنی بهتر از آن است که فقیر رهایشان کنی تا از مردم گدایی کنند تو حتی در مقابل لقمه ای که در دهان همسرت قرار می دهی مأجور هستی.

بهتر است انفاق بصورت مخفیانه صورت گیرد زین العابدین علی بن حسین بن علی شبانه از خانه خارج می شد و طعام را بر دوش می گذاشت و بر در خانه مساکین قرار می داد مردم نمی دانستند چه کسی انفاق می کند و به آن پی نبردند مگر زمانی که زین العابدین وفات نمود و این أرزاق قطع گشت، وقتی غسلش می دادند بر کتفش اثر حمل کیسه ها مشخص بود.

از خداوند عزوجل می خواهیم که ایمان و یقینی به ما عنایت فرماید تا بتوانیم در راه رضای او گام برداریم و انفاق و صدقه در راه خدا را وسیله نجات ما از آتش جهنم قرار دهد.

...............................................................................
نویسنده: شیخ محمد تشیخ « مدرس مدرسه علوم دینی اسماعیلیه»