الحمدلله وحده والصلاة والسلام علی من لا نبی بعده وعلی آله و اصحابه ومن اهتدی بهدیه واستن بسنته الی یوم الدین

در شریعت اسلامی دو دسته حقوق مورد توجه فراوان قرار گرفته یک سری حقوق حق الله معرفی شده که جانب مصالح عام جامعه در آنها لحاظ شده و تنفیذ و اجرای آنها منافع اقتصادی امنیتی برای جامعه به ارمغان می آورد مانند حدود ومجازاتهایی که خداوند در شریعت قرار داده حد زنا حد سرقت حد شرب خمر و حدود دیگر .

این حدود در شریعت به حق الله معروف هستند چون تقید به آنها و اجرای آنها باعث مصلحت کلی و عمومی برای همه مردم جامعه می شود باعث می شود یک جامعه دارای امنیت یک جامعه متعهد بوجود بیاید

اما در کنار این حقوق عام و فراگیر حقوق شخصی افراد نیز نزد خداوند عزوجل از همان اعتبار برخوردار است وخداوند به حقوق شخصی افراد نیز که حق الناس یا حق العبد معرفی می گردد هم به همان اندازه اهمیت داده است و هر دو را در کنار هم معرفی کرده چنانکه در فقه اسلامی و قضایای حقوقی استیفای هر دو حق مورد توجه قرار گرفته که در این دنیا به آن رسیدگی می شود

اما آنچه که ما در اینجا می خواهیم به آن بپردازیم بحث استیفای حقوق در دنیا نیست بلکه مسأله پرداخت حقوق در آخرت است در دنیا استیفای حقوق شاید راحت باشد اگر مظلمه یا حقی بر عهده شخصی باشد اگر قرضی بر گردن داشته باشد اگر تهمتی زده ناسزایی گفته غیبت کرده حریم شخصی فردی را دریده می تواند با حلالیت طلبیدن با جبران حقوق دیگران آنرا ادا بکند

اما در روز قیامت که انسان دست خالی است هیچ چیزی به همراه ندارد در آنروز برچه اساسی به حقوق رسیدگی می شود و حق به صاحبان حق داده می شود ملاک و معیار استیفای حقوق در آخرت چیست؟

برای درک این مطلب به حدیث عبدالله بن انیس خوب دقت کنیم:

عن عبدالله بن انیس قال سمعت رسول الله صلی الله علیه و سلم یقول: (یحشر الناس یوم القیامة حفاة عراة غرلا بهما ) رسول خدا فرمود مردم در روز قیامت محشور می شوند در حالی که عریان و پا برهنه و ختنه نشده و بهم (با ضم باء) هستند (قلت و ما بهما ؟ قال : لیس معهم شیء) کلمه ی بهم برای صحابه نامأنوس بود لذا از رسول الله صلی الله علیه و سلم سوال کردند که منظوراز بهم چیست؟

رسول خدا فرمود : یعنی اینکه هیچ چیزی به همراه ندارند دست خالی هستند رسول خدا در ادامه فرمود: (ثم ینادیهم بصوت یسمعه من بعد کما یسمعه من قرب أنأ الملک أنأ الدیان لا ینبغی لأحد من أهل الجنة أن یدخل الجنة و لا ینبغی لأحد من أهل النار أن یدخل النار و عنده مظلمه حتی أقصه منه) یعنی: سپس خداوند با صدایی که شنوندگان دور همانند شنوندگان نزدیک به یک اندازه آنرا می شنوند ندا می زند من حاکم و فرمانروا هستم هیچکدام از اهل بهشت حق ندارند که وارد بهشت شوند و هیچکدام از اهل جهنم شایسته نیست که وارد جهنم گردند در حالی که نزد آنها حق و مظلمه ایی (نسبت به دیگری) وجود داشته باشد تا اینکه من آن حق و مظلمه را از او بگیرم.

عبدالله بن أنیس می گوید اینجا برای ما سوال پیش آمد که چگونه حق ستانده می شود و به مظالم رسیدگی می شود در حالی که همه انسانها دست خالی هستند درهم و دیناری نیست حلالیتی وجود ندارد لذا از رسول خدا صلی الله علیه و سلم سوال کردیم (کیف ذا و إنما نأتی غرلا بهما؟) این چگونه ممکن است در حالی که ما همه ختنه نشده و دست خالی هستیم؟ رسول خدا صلی الله علیه و سلم فرمود: (بالحسنات والسیئات) ملاک و معیار استیفای حقوق در آن روز اعمال نیک و بد انسانها است سپس رسول خدا این آیه را تلاوت نمود: « الیوم تجزی کل نفس بما کسبت لا ظلم الیوم إن الله سریع الحساب» امروز هر نفسی برحسب عملکرد خود جزا می بیند امروز ظلمی نیست حقا که خداوند محاسبه گر سریعی است.

با توجه به همین حدیث عبدالله بن أنیس ملاک سنجش اعمال و استیفای حقوق در روز قیامت اعمال نیک و بد انسان است برای فهم بهتر این مسأله به حدیث ابی هریره رضی الله عنه نظری می افکنیم.

عن ابی هریرة رضی الله عنه قال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم: أتدرون من المفلس؟ ابی هریره می گوید روزی رسول خدا فرمود آیا می دانید که بی چیز و ندار کیست؟ قلنا : المفلس فینا من لا درهم له و لا متاع صحابه گفتند بی چیز در میان ما کسی است که پول و مال نداشته باشد رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: ( إن المفلس من امتی من یأتی یوم القیامة بصلاة و صیام و زکوة و یأتی و قد شتم هذا و ضرب هذا و أکل مال هذا و سفک دم هذا فیعطی هذا من حسناته و هذا من حسناته حتی إذا لم یبق له حسنة أخذ من سیاتهم فطرحت علیه ثم طرح فی النار ) بی چیز از میان امت من کسی است که در روز قیامت با نماز و روزه و زکات و اعمال صالح بیاید و در قیامت حاضر شود در حالی که حقوق بندگان بر گردن داشته باشد یکی را ناسزا گفته باشد و غیبت کرده باشد یکی را زده باشد مال یکی را خورده باشد و خون یکی دیگر را ریخته باشد پس به هر کدام از حسنات و اعمال صالح او داده می شود تا آنجا که حسنه ای برای او باقی نمی ماند لذا از گناهان صاحبان حق برداشته می شود و بر گناهان او افزوده می گردد سپس به جهنم انداخته می شود.

در این حدیث مسلمان و مومنی که با اعمال صالحه در پیشگاه خداوند در روز قیامت حاضر شده بخاطر حقوق مختلفی که از خلق خدا بر گردن دارد از رسیدن به بهشت باز می ماند و گناهان دیگران را بر دوش می کشد تا مجازاتش را در جهنم بجای صاحبان گناه متحمل شود نکته ی بسیار مهم این حدیث نبوی اهمیت حق الناس نزد خداوند عزوجل است در مورد حقوق الله امید است که خدا با رحمت و عطوفت خود از حقوق خویش در گذرد اما در مورد حقوق خلق، خداوند متعهد شده که حقوق را به صاحبان حق باز گرداند وهیچ کس به اندازه مثقال ذره ای حقش تضییع نگردد.

در مورد اولین چیزی که در روز قیامت مورد رسیدگی قرار می گیرد دو حدیث وارد شده که ظاهرا با هم متعارض هستند در یکی از این دو حدیث عبدالله بن مسعود رضی الله عنه می گوید که رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: (اول ما یقضی بین الناس یوم القیامة فی الدماء) یعنی اولین چیزی که در روز قیامت بین مردم مورد قضاوت قرار می گیرد در خونها است منظور تعدی به نفس و عضو که در دنیا صورت گرفته شده باشد در حدیثی دیگر رسول الله صلی الله علیه و سلم می فرماید: (اول ما یحاسب به العبد یوم القیامة الصلاة) یعنی اولین چیزی که در روز قیامت انسان در مورد آن مورد محاسبه قرار می گیرد نماز است.

در این دو حدیث نماز و تعدی به نفس اولین چیزهایی معرفی شدند که انسان در روز قیامت باید در قبال آنها پاسخگو باشد نماز یکی از عباداتی است که خالصانه حق خدا در آن وجود دارد در حالی که تعدی بر نفس حق عبد در آن جنبه ی غالبی دارد بر این اساس است که ولی دم می تواند در دنیا از قصاص منصرف شود و قاتل را عفو کند

جمع بین دو حدیث اهمیت هر دو نوع حقوق در پیشگاه خداوند عزوجل است یعنی همانطور که حق الله نزد خدا مهم است و می تواند انسان را وارد بهشت کند حق الناس نیز نزد خدا آنچنان اهمیت دارد که می تواند مانع از ورود افراد به بهشت گردد.

در احادیث متعدد رسول الله به پرداخت دیون و حقوق مردم در حیات دنیا اشاره کرده است و حق الناس آنچنان نزد رسول الله صلی الله علیه و سلم اهمیت داشت که بر صحابی که بدهکار بود نمی خواست نماز جنازه بخواند وفرمود: ( صلوا علی صاحبکم ) یعنی بر دوستتان نماز بگذارید تا اینکه یکی از صحابه متقبل پرداخت بدهی اش شد و پیامبر بر او نماز جنازه خواند.

رسول خدا همیشه سفارش می نمود که مومن وصیتنامه اش را مکتوب کند و حقوقی را که از خلق خدا بر گردن دارد بنویسد رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: ( ما حق امریء مسلم له شیء یوصی فیه یبیت لیلتین الا و وصیته مکتوبة عنده) یعنی شایسته انسان مسلمان نیست که چیزی داشته باشد که وصیت و سفارش در آن لازم است و دو شب بر او بگذرد مگر اینکه وصیتش را نوشته باشد و نزد خود نگه دارد.

بیاییم در همین دنیا قبل از فوت شدن وقت و رسیدن اجل حقی اگر از کسی بر گردن داریم را اداء نماییم حلالیت بطلبیم. پرداخت حقوق دیگران در دنیا و حلالیت طلبیدن از آنها در دنیا به مراتب سهلتر و آسانتر از قیامت است چرا که معیار وملاک رسیدگی به حقوق در آن روز اعمال صالح است یعنی با پرداخت اعمال صالحی که در دنیا انجام داده ای حق دیگران از تو ستانده می شود واگر عمل صالحی نداشته باشی باید متحمل مجازات بار گناهان دیگران باشی.

دست کم گرفتن بدهی ها و سهل انگاری در پرداخت آن بسیار خطرناک است چرا که بعد از مرگ ملکیت اموال و دارایی ها از انسان ساقط می شود و میراث بران مالک اموال شخص می گردند حالا یا بدهی ها و دیون میت را پرداخت بکنند یا از پرداخت آنها طفره بروند پس هر شخصی باید خود به فکر خویش باشد و تعیین سرنوشت وعاقبت اخروی اش را به میراث بران واگذار نکند.

..................................................................................
نویسنده: شیخ محمد تشیخ (مدرس مدرسه علوم دینی اسماعیلیه)