الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على أشرف الأنبياء وسيد المرسلين، أما بعد:

از آن جایی که مباحثات علمی باعث رشد جامعه می شود, این مطالب را جمع نموده تا بتوانیم با آگاهی کامل بر مسائل علمی قضاوت کنیم, آن هم با توجه به احادیثی که در این باب وارد شده است.

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رضی الله عنه عَنِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وسلم قَالَ: «َمَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّدًا فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ». (تخریج بخارى، حدیث شماره 110).

* ابوهريره رضی الله عنه روايت می كند كه نبی اكرم صلی الله علیه وسلم فرمود: « هركس به دروغ، چيزی را به من نسبت دهد، پس بايد جايگاهش را در جهنم، آماده كند ».

عن سمُرة رضی الله عنه قال: قال رسُولُ اللَّه صلی الله علیه وسلم: «منْ حدَّث عنِّي بِحَدِيثٍ يرَى أنَّهُ كذِب، فَهُو أحدُ الكَاذِبين ».(تخریج مسلم, حدیث شماره 1).

* از سمره رضی الله عنه روايت است که: رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: « آنکه سخنی را از من نقل کند که می بيند آن دروغ است، پس يکی از دروغگويان بشمار می رود ».

*شرح: علماء در قبول حدیث ضعیف در احکام و فضائل اعمال اختلاف کرده‌اند در این بین سه نظر وجود دارد:

رأی اول: عمل کردن به حدیث ضعیف مطلقا جایز است: در تمامی موارد (احکام و عبادات، حلال و حرام، ترغیب و ترهیب) البته به دو شرط: الف) ضعف حدیث شدید نباشد. ب) در همان باب حدیث دیگری وجود نداشته باشد.

کسانی که قائل به این می‌باشند:

1. امام ابوحنیفه (ابن حزم گوید: در نزد ابوحنیفه حدیث ضعیف بر قیاس و رأی ارجحیت دارد زمانیکه در همان باب حدیث دیگری نباشد).

2. امام مالک؛ (ابن عبدالبر گوید: اصل در مذهب مالکی این است که احادیث مرسل افراد ثقه حجت و واجب و عمل به آن همانطور است که به حدیث مسند عمل می‌شود).

3. امام شافعی؛ (مشهور است که احادیث مرسل را قبول و در بسیاری از موارد احادیث ضعیف را بر قیاس ترجیح داده است).

4. امام احمد: مشهور بر این است که می‌گفت: (در نظر من حدیث ضعیف دوست داشتنی‌تر است از رأی و قیاس).

5. أبو داود: که روش شیخش امام احمد به حدیث ضعیف عمل کرده و آنرا بر قیاس برتری می‌داده است.

رأی دوم: مطلقا جایز نیست نه احکام و نه در ترغیب و ترهیب.

دلیل: حدیث ضعیف شک و گمان است؛ «وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ» (یونس 36)؛ «إيًاكُمْ والظَّن، فإن الظَّنَّ أكذبُ الحدِيث» (تخریج بخاری ومسلم).

کسانی که قائل به این رأی می‌باشند: 1. یحیی بن معین 2. امام بخاری 3. امام مسلم 4. حافظ ابوزکریا نیسابوری 5. ابوزرعه رازی 6. ابوحاتم رازی 7. ابن تیمیه 8. ابن حبان 9. خطابی 10. ابن حزم اندلسی 11. شوکانی 12. ابن أبی حاتم رازی 13. أبو شامة المقدسی 14. جلال الدین الدوانی 15. قاضی ابوبکر ابن العربی 16. صدیق حسن خان 17. احمد شاکر 18. آلبانی 19. دکتر صبحی صالح.

رأی سوم: در احکام: ممنوع و در ترغیب و ترهیب: جایز است.

دلیل: احتمال صحت حدیث ضعیف وجود دارد. « من بلغه عن الله فضل فأخذ بذلك الفضل الذی بلغه، أعطاه الله ما بلغه و إن كان الذی حدثه كاذبا »، سلسلة الأحاديث الضعيفة, شماره 452.

معنای این حدیث دروغ چنین است که اگر کسی به خاطر فضیلت کاری که از الله ـ نقل شده به آن عمل کند، الله ـ به وی چنان پاداشی را می دهد, هرچند که آن روایت دروغ باشد.

بعضی از علماء برای عمل به حدیث ضعیف در فضائل شروطی گذاشته‌اند که نهایت این مطلب بررسی می شود.

مثالی برای حدیث ضعیف در فضائل اعمال:

عن أبی أمامة عن النبی صلی الله علیه وسلم قال: «مَنْ قَامَ لَيْلَتی العِيدَيْنِ لِلَّهِ مُحْتَسِباً لَمْ يَمُتْ قَلْبُهُ حينَ تَمُوتُ القُلُوبُ».(تخریج ابن ماجه)

* قائلین به رأی سوم: سفیان ثوری، عبدالله بن مبارک، عبدالرحمن بن مهدی، سفیان بن عیینه، یحیی بن معین، قولی از امام احمد، ابوزکریا عنبری، ابن عبدالبر، ابن قدامه، امام نووی، ابن کثیر، جلال الدین محلی، جلال الدین سیوطی، خطیب شربینی، تقی الدین فتوحی، ملا علی قاری، محمد عبدالحی الکنوی، دکتر نورالدین عتر.

قول راجح: قول دوم راجح‌تر است.

علت ترجیح قول عدم عمل به حدیث ضعیف حتی در فضائل اعمال را می‌توان در دلایل ذیل بیان کرد :

1. هیچ قول صحیحی از ائمه [ابوحنیفه و مالک و شافعی و احمد] وجود ندارد و فرضاً اگر از عالمی نقل شده باشد احتمال خطا از هر انسان سر می‌زند به جز رسول الله صلی الله علیه وسلم .

2. ادعای اجماع علماء بر احتجاج و دلیل قرار دادن حدیث ضعیف با وجود علمائی که اسامی آنها ذکر گردید نقض می‌شود. و بایستی به این نکته توجه داشت که بعضی از علما در مسئله‌ای می‌گویند که اجماع رخ داده است ولی خودشان در همان کتاب خلاف آنرا ذکر کرده‌اند – که شرح این موضوع نیاز به رساله جداگانه دارد - فرحم الله جمیعاً

3. وجود احادیث ضعیف در کتاب‌ها دلیل بر صحت آنها و یا استدلال و احتجاج به آنها نیست، بلکه علماء بعنوان ادای مسئولیت برای ما نقل کرده ‌و آن را ذکر کرده و حکم به ضعف حدیث داده‌اند تا یادآور شوند که محل استدلال صحیح نیست.

4. استناد کردن به حدیث ضعیف جهت اثبات یک عمل مستحب صحیح نیست زیرا استحباب یک عمل شرعی می‌باشد و نیاز به دلیلی از قرآن یا حدیث صحیح و حسن دارد و اگر آن عمل مستحب با دلایل صحیح از قرآن و سنت اثبات شده دیگر نیازی به ذکر کردن احادیث ضعیف در آن مورد سود ندارد زیرا اصل حکم از احادیث صحیح دیگری گرفته شده است.

5. بعضی از علما شروطی را برای قبول احادیث ضعیف از فضائل وضع کرده اند که باید بگویم تطبیق آن سخت است و همچنین جمع کردن تمام آن شروط در یک حدیث ناممکن است به همین دلیل خود آن علماء به آن قواعد عمل نکرده‌ و زیر پا گذاشته‌اند.

* مجموع شروطی که برای قبول حدیث ضعیف ذکر کرده‌اند و پاسخ و رد بر آن شروط:

الف) حدیث ضعیف، ضعفش شدید نباشد.

جواب: شناخت این ضعف کار متخصصین حدیث و کارشناسان آن است اما علمائی که شرط کرده‌اند اکثراً به این ضعف دقت نمی‌کنند و در کتب و منابر برای مردم بیانش می‌کنند.

اما مردم متأسفانه امروزه به آن عمل کرده و نمی‌دانند ضعف حدیث چه معنائی دارد و می‌گویند: «مگر رسول الله صلی الله علیه وسلم حدیث ضعیف می‌گوید».

ب) آن حدیث زیر یک اصل عام قرار بگیرد.

جواب: پس به حدیث صحیح عمل کرده‌ایم نه حدیث ضعیف.

ج) معتقد به ثبوت آن حدیث نباشد - و نگوید سنت است - فقط از باب احتیاط به آن عمل کند.

جواب: احتیاط در این است که هر چه رسول الله صلی الله علیه وسلم گفته انجام بدهیم اما هر چه شک داریم کنار بگذاریم. اما این نوع احتیاط (عمل به حدیث ضعیف) یک نوع نسبت دروغی به خدا و رسول الله صلی الله علیه وسلم به حساب می‌آید و باید آن را کنار بگذاریم.

د) عمل به آن شهرت پیدا نکند تا عوام آنرا سنت حساب نکنند.

جواب: متأسفانه اکنون احادیث ضعیف در جامعه رواج پیدا کرده و مردم به آنها بیشتر از احادیث صحیح اهمیت داده و به آن عمل می‌کنند و حتی مشاهده می‌گردد که بعضی از ائمه جمعه آنرا روی منابر بیان می‌کنند.

نتیجه: عمل به شروطی که در سطور بالا ذکر شد حتی برای اهل علم تقریباً ناممکن می‌باشد چه برسد به مردم عادی و باعث شده به بهانه اینکه بعضی از علماء حکم به جواز داده‌اند احادیث ضعیف رواج پیدا کند.

آیا یک انسان مؤمن نباید از خدا و رسولش بترسد که گفته‌ای به آنها نسبت دهد که خدا و رسول الله صلی الله علیه وسلم از آن بری هستند و فرمایش رسول الله صلی الله علیه وسلم در صحیح مسلم را فراموش کرده‌اند که فرمود: «منْ حدَّث عنِّي بِحَدِيثٍ يرَى أنَّهُ كذِب،فَهُو أحدُ الكَاذِبين» رواه مسلم.

«آنکه سخنی را از من نقل کند و می بيند که آن دروغ است، پس يکی از دروغگويان بشمار می‌ رود».

سخن گفتن عادی و بدون تحقیق انسان را در ردیف دروغ گویان قرار می‌دهد, چه برسد به نسبت دادن سخن دروغ به رسول الله صلی الله علیه وسلم.

عنْ أبي هُريْرة رضی الله عنه أنَّ النبيَّ صلی الله علیه وسلم قال: « كفی بالمَرءِ كَذِباً أنْ يُحَدِّثَ بِكُلِّ ما سمعِ ».(تخریج مسلم)

* از ابو هريره رضی الله عنه روايت است که: رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «دروغگوئی شخص همين بس که همه‌ی آنچه را می‌ شنود، می‌گويد».

* ابن حبان در صحیحش فصلی آورده و می‌گوید: باب ذکر وجوب دخول جهنم برای کسی که به مصطفی چیزی نسبت بدهد در حالی که از صحت آن خبر ندارد.

و در زیر همین باب حدیث أبی هریره رضی الله عنه را نقل کرده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «مَنْ يَقُلْ عَلَيَّ مَا لَمْ أَقُلْ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ».

«كسی كه به من سخنی را نسبت دهد که من آنرا نگفته باشم، بايد جای خود را در آتش، آماده كند».

* اقوال علماء در این موضوع بسیار زیاد است به همین مقدار اکتفا کرده و می‌گوییم احادیث ضعیف نتایج و آثار منفی و مخرب زیادی در دین بدنبال آورده لهذا یادآور می‌شویم:

1- علماء اتفاق کرده‌اند که حدیث ضعیف مردود بحساب می‌آید.

2- حدیث ضعیف فایده‌ای بجز ظن مرجوح ندارد و ظن و گمان لا یغنی من الحق شیاً.

3- استناد به احادیث ضعیف و اکتفاء نمودن به آن و عدم بحث و استفاده از احادیث صحیح رسول الله صلی الله علیه وسلم که تعداد آنها بسیار زیاد است.

4- رشد بدعت‌ها و خرافات در میان قشر جامعه در نتیجه رواج احادیث ضعیف.

مؤمن عزیز پس همانند امام بخاری و مسلم با نقل حدیث صحیح و دوری جستن از احادیث ضعیف مدافع سنت مصطفی باشیم تا در ساحت قیامت رسول الله صلی الله علیه وسلم از ما دفاع و همنشین او در بهشت باشیم.

....................................................
نویسنده : شیخ موسی بازماندگان