سرگذشت زردشت/ ریشه لغوی زرتشت

دانشمندان در مورد وجود تاریخى پیامبر ایران باستان شک دارند، اما بیشتر آنان وجود وى را نفى نمى‌کنند.

زردشت، زرتشت، زرادشت، زراتشت، زردهشت و کلماتى از این قبیل از واژه «زرثوشتر» در گاتها (بخشى از کتاب آسمانى زردشت) مى‌آید که طبق نظریه صحیح‌تر معادل زرد اشتر یعنى دارنده شتر زرد است.

درباره ریشه لغوی نام این آیین 3 نظریه مطرح است:

1. بنا بر باور پیروان این آیین زرتشت از دو بخش زرتا و اوشتر تشکیل شده و به معنی کسی است که چهره‌اش از نور خداوند روشن است.

2. یونانیان باستان نام این آیین را زروآستر به معنی ستاره شناس ثبت کرده‌اند.

3. ولی بیشتر پژوهشگران نام این آیین را ترکیبی از زرته به معنی زرین، زرد یا نیرومند و اشترا به معنی شتر دانسته‌اند، و ترکیب آن به معنی دارنده شتر زرد یا شتر نیرومند است.

نام پدرش پوروشسب یعنى دارنده اسب پیر، نام مادرش دغدو یعنى دوشنده گاو ماده و نام خاندان وى سپیتمه یعنى سپید نژاد بود.

زرتشت اهل چه سرزمینی بود؟

طبرى مورخ مشهور، زردشت را از فلسطین مى‌دانند و مى‌گویند وى از آنجا به ایران آمده است، اما قول معروف آن است که وى ایرانى و اهل آذربایجان بوده است و محل برانگیختگى او را کوهى نزدیک دریاچه ارومیه مى‌دانند.

زرتشت در چه زمانی زندگی می‌کرد؟

درباره زمان زردشت نیز اختلاف است و زمان وى حتى به 6000 سال قبل از میلاد نیز برده شده است. اما بر اساس نظریه مشهور، وى در سال 660 قبل از میلاد به دنیا آمد و در 630 قبل از میلاد (در سن 30 سالگى) به پیامبرى مبعوث شد. وى در سال 583 ق .م در سنن 77 سالگى در آتشکده‌اى در بلخ (افغانستان) توسط لشکر قومى مهاجم به شهادت رسید.

گر چه بعثت زردشت در شاهنامه فردوسى آمده است، اما آن حادثه در قسمت افسانه‌اى آن کتاب مذکور است، به طورى که درباره گشتاسب (پادشاهى که زردشت او را دعوت مى‌کند و به آیین خود در مى‌آورد) اختلاف است.

برخى او را با ویشتاسب پدر داریوش هخامنشى برابر دانسته‌اند. از سوى دیگر از نظر تاریخى مسلم است که ویشتاسب نه یک پادشاه، بلکه استاندار بوده است.

تعالیم زردشت

در آیین زردشت سه اصل عملى «پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک» وجود دارد که مانند آن را در ادیان مختلف مى‌یابیم. مثلا در آیات متعددی از قرآن کریم، مساله ایمان و عمل صالح در کنار هم مطرح شده است.

مثلا آیه می‌فرماید: «وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فیها خالِدُونَ ؛ و آنان که ایمان آوردند و عمل صالح کردند، اهل بهشتند و ایشان در آن جاودانند.» (بقره/82)

مساله ایمان، پندار و عقاید نیک فکری و قلبی را شامل می‌شود و عمل صالح، کردار و گفتار نیک و صحیح را شامل می‌شود. (البته عبارت «ایمان و عمل صالح»، دقیقتر از عبارت «پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک» است که باید در جای خود بحث شود)

احترام به آتش به عنوان یکى از مظاهر خداى روشنایى و افروخته نگه داشتن آن و انجام مراسمى خاص در اطراف آن در معابدى به نام آتشکده مشخص‌ترین ویژگى این آیین است.

همچنین آبادانى، کشاورزى، دامدارى و شهرنشینى مورد ستایش قرار گرفته است.

احترام به حیوانات، مخصوصا سگ و گاو، همچنین خوشرفتارى با مردم نیز جایگاهى ویژه دارد.

برخى از آداب و رسوم سرزمین ما از قبیل مراسم چهارشنبه سورى و سوگند خوردن به روشنایى چراغ و چیزهاى دیگر با تعالیم زردشتى ارتباط دارد.

کتاب اوستا

کتاب آسمانى زردشتیان، اوستا نام دارد که به معناى اساس و بنیان و متن است.

این کتاب به خط و زبان اوستایى نوشته شده است که به ایران باستان تعلق دارد و با زبان پهلوى و سانسکریت همریشه است.

به عقیده بسیارى از محققان، خط اوستایى در دوره ساسانیان (226 - 641 م .) پدید آمد و اوستا که قبلا در سینه‌ها بود، به آن خط کتابت شد و به قولى این کار پس از ظهور اسلام صورت گرفته است.

زردشتیان و پژوهشگران بر این مساله اتفاق دارند که اوستا در اصل بسیار بزرگتر بوده است که به عقیده برخى روى 12 هزار پوست گاو نوشته بود. اوستاى کنونى داراى 83 هزار کلمه است و احتمالا اصل آن داراى 345 هزار و 700 کلمه (یعنى چهار برابر) بوده است.

اوستا 5 بخش دارد:

1. یسنا (یعنى جشن و پرستش)؛ قسمتى از این بخش گاتها نامیده مى‌شود (به معناى سرود).

این بخش که مشتمل بر ادعیه و معارف دینى و معروفترین قسمت اوستاست، به خود زردشت نسبت داده مى‌شود، در حالى که سایر قسمتهاى اوستا را به پیشوایان دین زردشت نسبت مى‌دهند.

2. ویسپرد (یعنى همه سروران) مشتمل بر نیایش؛

3.وندیداد (یعنى قانون ضد دیو) درباره حلال و حرام و نجس و پاک؛

4. یشتها (یعنى نیایش سرود و تسبیح)؛

5. خرده اوستا (یعنى اوستاى کوچک) درباره اعیاد و مراسم مذهبى و تعیین سرودهاى آنها زردشتیان، علاوه بر اوستا، تفسیرى به نام زنداوستا و کتب مقدس دیگرى به زبان پهلوى دارند.

داستان خلقت و دو گانه پرستى

معلوم نیست گرایش زردشتیان به خدایان دو گانه (خداى نیکى و خداى بدى یا خداى روشنایى و خداى تاریکى) در چه عصرى آغاز شده است.

در قسمت گاتها (از یسناى اوستا) که به خود زردشت نسبت داده می‌شود، اهریمن در برابر خرد مقدس صف آرایى مى‌کند و نه در برابر آهورمزدا که خداى واحد و فوق پروردگاران روشنایى و تاریکى است.

همچنین گروهى از زردشتیان به نام زروانیان در عصر ساسانى پدید آمدند که معتقد به خداى یکتا به نام زروان بودند و او را از خداى روشنایى و تاریکى برتر مى‌شمردند. این فرقه پیروان بسیارى در ایران آن روز داشته است.

مساله خدایان

با مطالعه در آیین زردشت معلوم مى‌شود که وى در میان ایرانیان به اصلاح دینى قیام کرده و خرافات مذهب باستانى آریاییان را مورد حمله قرار مى‌داده است. از جمله آنکه وى از آهور مزدا تبلیغ مى‌کرده و خدایان قوم خود را که دئوه (یعنى دیو) خوانده مى‌شده‌اند، باطل مى‌دانسته و آنها را خداى دروغ دوستان مى‌نامید.

در آیین زردشت ، آهور مزدا 6 دستیار دارد که به منزله فرشتگان ادیان ابراهیمى هستند. آن دستیاران را امشاسپندان یعنى جاویدان مقدس مى‌نامند. آنها رهبرى دارند به نام سپنتامئنیو یعنى خرد مقدس.

پس از آنها یزتها قرار دارند که 30 عدد از آنها معروفند. اینها تشکیلات خرد مقدس هستند. در مقابل، اهریمن هم تشکیلاتى دارد.

طبق آیین زردشت دوره کهن کنونى جهان 12 هزار سال است خداى نیکى مدت 3000 سال بر جهان حکمرانى مى‌کرد و در این مدت خداى بدى در تاریکى به سر مى‌برد.

پس از این مدت خداى بدى از تاریکى بیرون آمد و با خداى نیکى روبرو شد. خداى نیکى به وى 9000 سال مهلت داد که با او مقابله کند. وى اطمینان داشت که سرانجام خود او به پیروزى خواهد رسید. در این زمان هر دو به آفریدن نیک و بد آغاز کردند و بدین گونه با یکدیگر به مبارزه برخاستند. پس از 3000 سال زردشت آفریده شد و از این زمان به بعد توازن قوا به نفع خداى نیکى گرایید و به سیر صعودى خود ادامه داد.

آخر الزمان

در هزاره گرایى زردشتى، انتظار ظهور سه منجى از نسل زردشت مطرح است. این منجیان یکى پس از دیگرى جهان را پر از عدل و داد خواهند کرد.

1. هوشیدر، 1000 سال پس از زردشت؛

2. هوشیدرماه ، 2000 سال پس از زردشت؛

3. سوشیانس (یا سوشیانت)، 3000 سال پس از زردشت که با ظهور او جهان پایان مى‌یابد.

بقاى روح

زردشتیان به جاودانگى روح عقیده دارند. آنان مى‌گویند روان پس از ترک جسم تا روز رستاخیز در عالم برزخ مى‌ماند. همچنین آنان به صراط، میزان اعمال ، بهشت و دوزخ معتقدند. بهشت آیین زردشت چیزى مانند بهشت اسلام است، ولى به خاطر مقدس بودن آتش، دوزخ زردشتى جایى بسیار سرد و کثیف است که انواع جانوران در آن، گناهکاران را آزار مى‌دهند.

اعتقادات بنیادین آیین زرتشت

1. اهورامزدا خدای یگانه است

2. در جهان دو مبدأ خیر و شر وجود دارد

3. زرتشت فرستاده اهورامزدا است

4. بهشت و جهنم وجود دارد

5. روز رستاخیز به پا خواهد شد.

6. سوشیانتها (منجی‌ها) خواهند آمد.

مهم ترین آداب و رسوم دینی زرتشتی

1. آیین تشرف (پوشیدن سدره و کشتی)

2. نمازهای پنج گانه

هاونگاه (از طلوع آفتاب تا نیمروز)

رپیثْوینگاه (از نیمروز تا سه ساعت بعد)

اُزیرینگاه (از سه ساعت پس از نیمروز تا غروب)

اویسروثریمگاه (از غروب تا نیمه شب)

اشهینگاه (از نیمه شب تا قبل از طلوع)

3. زناشویی و مراسم ازدواج

4. مراسم تدفین

آمار زرتشتیان کنونی

بیش از هزار سال است که زردشتیان ایران به بمبئى هندوستان کوچ کرده‌اند و اکنون حدود صد و پنجاه هزار نفر از آنان در آن سامان زندگى خوبى دارند و پارسى نامیده مى‌شوند.

البته مورخان معتقدند که مهاجرت زردشتی‌ها به هندوستان پیش از اسلام آغاز شده و تا چندی پس از اسلام ادامه یافته است.

در مجموع، جمعیت زرتشتیان جهان حدود دویست هزار نفر است که بیشتر در ایران و هند ساکن هستند.

جمعیت زرتشتیان ایران حدود 50 تا 60 هزار نفر است. در ایران زرتشتیان در تهران، یزد و کرمان و تعداد کمی در شیراز، اصفهان و اهواز زندگی می‌کنند. در هند نیز زرتشتیان که به نام پارسی مشهور هستند در مومبایی (بمبئی) حضور دارند.

ظهور زرتشت

در فضائي که کاهنان، ساحران، آتشبانان بي شمار به بهانه وساطت صدها خدا و خداي نما مردم ساده را گوسفندوار به کنار قربانگاهها، معابد و آتشگاه ها ميکشيدند و با اوراد و آداب و اعمال اسرار گونه به جلب توجه قدرتهاي ساختگي مافوق بشري تظاهر مي نمودند؛ در محيطي که انسانها با وحشت و هراس به هر پديده طبيعي مينگريستند و در هر گوشه اي به انتظار برخورد با موجودات عجيب و مافوق الطبيعه بودند. در دوراني که بشر خود را اسير نيروهاي خارق العاده و رام نشدني ميدانست و اميدوار بود سرنوشت خويش را با شرک و بت پرستي، نيايش مردگان و هراس از زندگاني که با خرافات و شعائر و آداب بدوي آميخته شده بود تحول بخشد. ابرمردي ظهور کرد که پيام نافذ يگانه توحيدش و صداي پر طنين حق پرستيش مرزهاي زمان و مکان را در هم ريخت و از لابلاي قرون و اعصار تاريخ جهل را در نورديد و به فضاها و مکانهاي دور پراکند.

او مبشر سرور و صفا و راستي و محبت بود و مبلغ اراده و اختيار و کار و فعاليت. او بر آن شد که سرنوشت بشر را از کف اختيار خدايان و کاهنان، رمالان و سرداران و سردمداران بدر آورد و در دستهاي پر توان و سازنده انسانهاي راست پندار و راست کرداري که جز در مقابل حق سر فرود نياورند قراردهد. و همين امر موجب اشاعه سريع انديشه هاي او و سربلندي ايرانيان آگاه گرديد. سرودهاي مذهبي که از اعصار بسيار کهن بنام (گاثاها) بر جاي مانده است بخشي از پيام هاي زرتشت است که با رسالتش انقلاب فکري عظيمي را در انديشه بشري پايه گذاري کرد. اين انديشه والا هر چند ابتدا به ظاهر پيروان بسيار نيافت ولي در بسياري از مکاتب فکري و مذهبهاي دورانهاي بعد اثر خود را بجاي گذاشت.

آرياها احساسات و عواطف و معتقدات خود را بيشتر در لباس شعر و سرود نمايان مي ساختند و گفتار منظوم از هنرهاي جالب توجه آنان بشمار ميرفت. به ويژه ميتولوژي و اسطوره هاي مذهبي و فولکلوريک خويش را به صورت حماسه و شعر ميسرودند که حفظ کردن و انتقال آنها نيز بسيار آسانتر صورت ميگرفت. سرودهاي ريگ وداي آرياهاي هند از کهن ترين نمونه هاي اين اسطوره ها و معتقدات مذهبي منظوم است. سرودهاي زرتشت و سرانجام سروده هاي نغز و دلکش گويندگان قديم پارسي را که در ادبيات جهان بي نظير است ميتوان نشانه هاي جوان تري از اين هنر آريايي دانست.

گاث يا به زبان اوستاي قديم "گاثا" به معني سرود است و در زبان سانسکريت يا زبان آريائيان هند، نيز همين مفهوم را دارد. در پهلوي يا زبان ايرانيان دوران ساساني نيز "گاث" به معني سرود بوده است. نام حقيقي زرتشت به آنگونه که در گاثاها آمده «زرتوشتره اسپيتامه» است. يونانيان، زرتشت را "زرو آستر" مي ناميدند و معتقد بودند که اين نام را کلمه آستر يا استر (ايستار) به معني ستاره مشتق شده و مفهوم آن ستاره شناس بوده است.

پروفسور گيگر خاورشناس مشهور آلماني معتقد است که برخي از يونانيها نام او را ترکيبي از کلمات زئيرا به معني نياز و استر (استار) به معني ستاره ميدانستند که رويهم مفهوم آنکه به ستاره نياز مي برد (يا مدد ميگيرد که همان محاسبات نجومي است) داشته است. بهمين جهت گاهي هم زرتشت را استروتوتم يا فرمانرواي ستارگان (که همان عالم آگاه بر ستارگان باشد) مي ناميدند.

رستاخيز زرتشت و تعليمات وي

آئين اوستا خود به خود بوجود نيامده بلکه داراي مؤسس است که از آن طريق مندرجات اوستا را با کيش قديم آريايي و آئين شرک ايران مقايسه مي کنند و تحولي را نمايان مي بينند که تحقق پذيرفته و دين جديد در آنزمان تأسيس شده است. از طرفي زرتشت در گاتها از خويشتن چون انساني ساده سخن مي گويد، نه چون يک وجود افسانه اي. از خداوند متعال (اهورامزدا) به او وحي شده است که آئين خود را به هم ميهنانش و همچنين خانواده اي که در زندگاني او سهم عمده داشته اند و در تبليغات کمک کرده اند اعلام دارد، با اين ترتيب مطالعه منشاء و مبدأ دين زرتشت به طريق قانع کننده اي مشکل و شايد غير ممکن مي باشد، زيرا مهمترين مدرکي که درباره اين دين بدست ما رسيده است کتاب آسماني همان دين مي باشد که به نام (اوستا) موسوم و حقيقت امر اين که کتاب اوستا هشتصد سال بعد از زرتشت پيامبر اين دين نوشته شده است، اين کتاب شامل سه بخش و از مبادي مختلف ميباشد.

گاتها که قديمي ترين قسمت هاي اوستا و شامل سرودها است در زمان هخامنشيان تدوين يافته و قسمتهاي ديگر اوستا در زمانهاي بعدي درست شده است، در زمان ساسانيان همه قسمت اوستا را جمع آوري کردند و هم در اين دوره بود که اوستا (تمام کتاب اوستا) تدوين يافت و اين خود در دوراه اي بود که آئين زرتشت دين رسمي و انحصاري سراسر ايران زمين شده بود. زرتشت در کتاب مقدس اوستا (زاراتوشترا) خوانده شده است.

مطابق آنچه که از اوستا معلوم ميشود، زرتشت در «مدي» بدنيا آمده و از ميان طايفه اي از مغ ها برخاسته است و اين طبقه و طايفه در حقيقت از مردم عاقل و اهل نظر و فيلسوف و دانشمند ملت ايران بود. وقتي زرتشت به سن 20 رسيد از دامهائي که افسونگران و جادوگران و احضار کنندگان ارواح براي او درست کرده بودند گريخت و از دنيا کناره گيري کرد و اين عمل براي اين بود که خود را آماده اجراي فرمان آسماني که به او وحي شده بود نمايد.

در سي سالگي به الهامات و وحي هاي آسماني رسيد که در آنها امشاسپند و (هومانو) که به معني پندار نيک است بنظر او آمد؛ و او را به آسمانها برد و به خدا نزديک کرد. زرتشت دستورات خدائي را گرفت، به فواصل ده سال شش بار ديگر اين الهامات به او دست داد، در چهل سالگي رسماً براي تبليغ دين جديد به مبارزه و پيکار پرداخت. بيش از دو سال از ظهور او نگذشته بود که توانست با تبليغ مؤثر پادشاه عصر يعني (ويشتاسب) را بدين خود برگرداند و به پشتيباني همين پادشاه بود که زرتشت توانست همه ايران را به آئين زرتشتي آشنا کند و بدون ترس در همه جا دين خود را رواج دهد؛ زيرا ديگر نه از مجازات مي ترسيد و نه مانعي براي کار او وجود داشت، آنوقت گروه گروه مردم به دين او در مي آمدند و همه ايران از آن آگاهي داشتند. بيش از سي و پنج سال زرتشت به پشتيباني و اجراي مراسم دين خود پرداخت و اين بدون شک به کمک و پشتيباني سلسله هخامنشي بود. وي در سن هفتاد و هفت در جنگي مقدس که عليه يورش قبيله (هياوآ) مي کرد زندگي را بدرود گفت؛ و يا بقولي با هفتاد تن از پيروانش در پرستشگاه بلخ حين نيايش و ستايش اهورامزدا بدست "براتور" نام توراني به شهادت رسيد. برخي از محققان نوشته اند که در دوران باستان چند نفر به نام زرتشت آمده اند که مروج عقايد زرتشت نخستين بوده اند؛ از جمله فريدون را زرتشت ثاني و جاماسب را زرتشت سوم دانسته اند که در زمان ويشتاسب پدر داريوش ظهور کرده است.

زرتشت به دو عالم معتقد است: يکي روحاني يا « مينو » و يکي جسماني يا « گيتي » و آنچه در عالم است به دو قسم تقسيم مي کند؛ تقدير يا « بخشش » و فعل يا « کنش » و حرکات افعال انسان را سه قسم مي کند؛ اعتقاد يا « منش »، گفتار يا « گويش »، رفتار يا « کنش »، و وقتي انسان به مرتبه سعادت عالي رسيده و، به يزدان نزديک شده و اهل بهشت است که هر سه چيزش اصلاح و داراي: انديشه نيک، گفتار نيک و کردار نيک شده باشد. زرتشت مي گويد، بناي آفرينش عالم بر اضداد است و اين خاکدان ميدان مبارزه نيکي و بدي يا جنود يزدان و اهرمن، و کائنات مابين گير و دار اين قوا واقعند و سعادت بشر بستگي به پيروي اين دو چيز متضاد است و بهشت جاويدان منزل پيروان يزدان و صاحبان نيت و گفتار و کردار نيک است و دوزخ اتباع پليدان و ارواح اهرمني.

اعتقاد به ظهور آخرين منجي

به موجب مقررات آئين زرتشت هر هزار سال از دختري باکره از نطفه زرتشت نجات دهنده اي نمايان مي شود، در هزاره سوم يعني آخرين دوره (سوشيانت) ظهور مي کند، مردگان زنده مي شوند؛ حوادث آسماني موجب ذوب شدن فلزات در دل کوهها مي گردد؛ فلز ذوب شده براي مؤمنين شير سرد و براي دشمنان دين، دردناک است، مردم بدکار و شياطين نابود مي شوند، نيکوکاران به آب زندگي جاويد ميرسند. طبق مدرکي سوشيانت و بنا بر سند ديگر شخص زرتشت خودش آئين مزدا را تکريم و تقديس مي کند؛ خراي از جهان ميرود و خوشي و شادي برقرار ميگردد. کرگ لينگر مينويسد: در دين زرتشت مفهوم بزرگي وجود دارد که نه در آئين مصريان قديم ديده مي شود و نه در انديشه هاي بسيار عميق هندو، آن اين است که جهان داراي تاريخ است و از قانون تحول پيروي مي کند، وضع فعلي جهان را به مرحله نهائي رهبري مي کند، همه نيروها در کار خود بايد به آن راه بروند، در نظر زرتشت دنيا از برنامه استمرار تاريخ پيروي مي کند و ميدان جنگ است، مبارزه اي پر شور، نيروها را مقابل يکديگر قرار داده است و اين امر واجب است و نتيجه آن تکامل مردم با تقوي و بهره مندي از زندگي جاويدان است.

جايگاه برزخ

طبق آئين زرتشت بين بهشت و دوزخ جائي است که برزخ ناميده مي شود، و اين محل جاي کساني است که اعمال نيک و گناهان آنها يکسان است، اين دسته در برزخ تا روز واپسين خواهند بود و آنگاه که همه مردگان زنده شدند آنها نيز بيرون خواهند آمد، زيرا ديگر صاف و پاک شده اند و به مقر سعادتمندان خواهند رفت.

تأثير آئين زرتشت در يهوديان و دين مسيح

بطوريکه بيشتر محققان معتقدند با بررسي دقيق مي توان نفوذ آئين مزدا را در اديان ديگر نمايان ديد.

فتح بابل بدست کوروش کبير موجب شد، ميان ايرانيان و يهوديان رابطه برقرار گردد و به آنان اجازه داده شود که به کشور خويش بازگردند؛ در نتيجه، بسياري از اصول آئين مزدا در ميان يهوديان رواج يافت و سپس در معتقدات مسيحي نفوذ کرد، مکتب ثنوي، شيطان را در برابر خدا قرار ميدهد؛ عقيده به فرشتگان و زندگي جاويدان و معاد از اصول مزديستا است که در اديان مذکور ديده مي شود.

...............................
منبع: خبرگزاری فارس
دانشگاه ادیان و مذاهب