ایمان و تقوا عاملی است که هر وقت قوت بگیرد اعمال صالح بیشتر، شایسته تر، صادقتر و بهتر می شوند و انسان با لذت بیشتری آنها را انجام می دهد و هر چند این تقوا ضعیفتر شود اعمال صالح کمرنگ تر می شود، انسان سست می شود و از طاعات و عبادات خودش لذت نمی برد همانطور که همه اسباب و وسایل و بطور کلی همه چیز در این دنیا فرسوده و کهنه می شود و نیاز به تجدید دارد و ضروری است که گرد و غبار از روی آن اشیاء زدوده شود تا آن روشنایی و جلای قبلی بدست بیاید، ایمان تقوای ما نیز قطعا و مسلما به مرور زمان کهنه می شود و گرد و غبار می گیرد .لذا نیاز است که آنرا تجدید و نو کنیم

پیامبر صلی الله علیه وسلم می فرمایند « ایمان در باطن و درون شما پوسیده و کهنه می شود مانند لباس که کهنه می شود پس از خدا بخواهید که ایمان را در دلهایتان تجدید و نو بکند »

در این مقاله به طور مختصر به علائم و نشانه های ضعف ایمان، عوامل و اسباب ضعف ایمان و راههای علاج آن اشاره می کنیم .

الف) علائم و نشانه های ضعف ایمان :

1- اصلی ترین نشانه ضعف ایمان ؛ سخت شدن و سنگ شدن دل است . سخت شدن دل یعنی اینکه دل در برابر چیزهایی که انسان را به خدا و قیامت نزدیک می کند اثر نپذیرد و در برابر پند و اندرز و موعظه متأثر نشود .
2- عدم تردید و درنگ در برابر گناه و معصیت .یعنی فرد،گناهان را بدون ترس و واهمه انجام دهد .پس اصرار بر گناه و کثرت و تنوع گناه بطوری که هر گناهی که بتواند، انجام دهد نشانه ضعف ایمان فرد است .اما انسانی که ایمانش قوی باشد بعد از بارها وسوسه شدن نهایتا شاید قدمش بلغزد اما زود پشیمان می شود و توبه می کند و سعی می کند دیگر مرتکب آن گناه نشود .

3- عدم اتقان در عبادت .یعنی عبادات و طاعات را بدرستی انجام ندادن و رعایت نکردن شرایط، ارکان و کیفیت و کمیتی که در عبادات از ما خواسته شده است .

4- بی حالی و کسالت و بی میل و رغبت بودن در انجام عبادات .یکی از صفات منافقین که در قران به آن اشاره شده است کسالت و تنبلی آنها در نماز است { وَ اِذَا قَامُوْا اِلَی الصَّلاةِ قَامُوْا کسَالَی } .رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرمایند : دعای کیسکه قلبش از خدا غافل است و مشغول چیز دیگری است و فقط دستها را بالا برده و کلماتی که از بر دارد را می خواند، قبول نمی شود .پس در اوراد و اذکار و دعاها دل و زبان را با هم آمیخته و بعد، از خدا طلب کنیم .انسان مؤمن نه تنها به فرائض بلکه به نوافل نیز اهمیت می دهد زیرا می داند که با نوافل به خدا نزدیک می شود و خدا او را دوست می دارد همانطور که خداوند در حدیث قدسی می فرماید « همواره بنده من نوافل و سنتها را انجام می دهد و تا جایی استقامت می کند که من او را دوست می دارم و به من نزدیک می شود»

5- از دست دادن فرصتهای مناسب .مانند صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وسلم در روز جمعه، حضور در نماز جنازه و شرکت در نماز عید فطر و قربان و...

6- عدم سعه صدر و عدم آسانگیری در برخوردها .رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند « اَلإیمان الصَّبْرُ وَالسَّماحَةٌ » ایمان صبر و سماحت است . صبر ؛ بردباری، تحمل و شکیبایی است و سماحت ؛ سهل و آسانگیری است .یعنی خشک و یک دنده نبودن و عفو و گذشت داشتن و همچنین فرمودند « خدا رحمت بفرماید به مردی که در کارها و برخوردهای خودش سمح ( آسانگیر ) است، هر گاه بفروشد و هرگاه خرید کند و هرگاه حتی حق خودش را طلب کند » ( بخاری ) .در دعای شب قدر نیز که پیامبر صلی الله علیه وسلم به عایشه یاد دادند اشاره به یکی از صفات خداوند یعنی عفو و گذشت شده است .همچنین پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند : «مؤمن کسی است که هم خود او با کسی انس و الفت می گیرد و هم دیگران با او الفت می گیرند و خیری هم در کسی نیست که نه با کسی انس و الفت می گیرد و نه دیگران با او انس می گیرند و بهترین مردم کسی است که نفع و سود او به دیگران بیشتر باشد» ( آدم وقتی تندخو و سختگیر باشد نه او می تواند با کسی سازگار باشد و نه کسی می تواند با او سازگار شود .)

7- محبت به جاه، مقام، نشان و افتخارات .زیرا انسان مؤمن دنبال جاه و مقام نیست و اگر هم گاهی ناخواسته مقامی به او سپرده شود یا خودش تشخیص داد که در یک پستی می تواند فعالیت کند، بعنوان یک فرد خدمتگزار احساس مسئولیت می کند .پس جاه طلبی و افتخار به مقام و اینکه بخواهد مردم جلو او بلند شوند از ضعف ایمان است . روزی از روزها معاویه بر عبدالله بن زبیر و ابن عامر وارد شد .ابن عامر جلو معاویه بلند شد اما عبدالله بن زبیر بلند نشد .معاویه به ابن عامر فرمود بنشین ای ابن عامر زیرا من از پیامبر صلی الله علیه وسلم شنیدم که فرمود : «کسیکه دوست داشته باشد و بخواهد و علاقمند بر این باشد که دیگران جلو او قیام کنند پس خودش را آماده دوزخ و جهنم کند .» انس بن مالک می گوید : که صحابه کرام کسی گرامیتر و محبوبتر از پیامبر صلی الله علیه وسلم نداشتند اما جلو پیامبر صلی الله علیه وسلم بلند نمی شدند چون ایشان دوست نداشتند .

8- شح از نشانه های ضعف ایمان است . شح ؛ نهایت بخل و حرص است .پس شح از بخل و بخیلی شدیدتر است.رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند : « در دل انسان شح و ایمان به هیچ عنوان و ابداً یکجا جمع نمی شوند »

9- دو رنگ و دو رو بودن .انسان دوچهره ضعیف الایمان است .اگر کسی به این حالت دچار شود کم کم به سمت نفاق می رود و یکی از صفات منافقین این است که آنچه در دل دارند به زبان نمی آورند و آنچه بر زبان می آورند در دل ندارند .

10- بی توجهی به حق و حرمتهای پروردگار . یعنی انسان ضعیف الایمان در برابر معاصی و فحشاها بی تفاوت است و یا بدتر از آن، چون خودش اهل گناه است از شنیدن رواج معاصی و فحشا در جامعه خوشحال می‌شود .انسان مؤمن حداقل موضع گیری او در قبال گناه انکار قلبی است . رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند : « اگر گناه و معصیتی در زمین (هر کجای زمین) صورت بگیرد کسی که آنجا حاضر باشد و صحنه را ببیند بعد آنرا انکار کند و ناپسند ببیند گویا که او اصلاً ناظر و حاضر بر آن صحنه نبوده است و کسیکه غایب باشد و صحنه گناه و معصیت را نبیند اما بشنود که در فلان نقطه فلان معصیتی که در آن خشم خداست صورت گرفته و از آن راضی شود گویا که ناظر بر آن صحنه بوده و شریک در جرم است .»

11- خوشحال شدن و لذت بردن از مشکلات و سختیهایی که بر سر یک مسلمان وارد می شود .زیرا خوشحال شدن از مشکلات دیگران ناشی از حقد، حسد و کینه است که همه اینها نشانه ضعف ایمان می باشد.

12- تحقیر و کوچک شمردن اعمال صالح .رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند : «چیزی از خوبیها را کوچک نشمار حتی اگر شده که با برادرت با چهره خندان و گشاده برخورد کنی» زیرا اصل، قبول شدن از ماست .رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند : «اگر کسی آن چیزی که موجب آزار و اذیت مسلمین را فراهم می آورد از سر راه مسلمین بردارد برای او نزد خداوند یک حسنه نوشته می شود و کسی که در درگاه خداوند آن عملش پذیرفته شود بخاطر همین عمل مقبول به درگاه خداوند، وارد بهشت می‎شود.»

13- کوچک شمردن گناهان .رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند : « بر حذر باشید از گناهان کوچک زیرا همین گناهان کوچک آنقدر جمع می شود تا اینکه انسان را هلاک می کند »

14- عدم اهتمام به قضایای مسلمین بصورت کلی (‌جهانی ) .یعنی فرد نسبت به مشکلاتی که برای مسلمین در هر نقطه جهان پیش می آید بی تفاوت باشد .رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرمایند : « مؤمن نسبت به اهل ایمان (مؤمنین دیگر) به مانند سر نسبت به تن است»‌ (اگر سر یا اعضای دیگر بدرد بیاید تمام تن آدمی بدرد می‌آ‎ید)

15- عدم توجه به خود دین از لحاظ عمل کردن و خدمت به دین .انسانی که ایمانش ضعیف است اصلا فکر نمی‌کند که او درباره اسلام و گسترش آن مسئول است.

16- موضع گیری انسان در برابر سختی ها که بر سر خودش می آید .خداوند می فرماید : « قطعاً ما شما را مورد آزمایش قرار می دهیم یا نا امنی ایجاد می کنیم یا خشکسالی یا زیانهای مالی و جانی یا کمی در ثمرات شما، و بشارت بده به صابرین آنهایی که هنگام مصیبت می گویند : ما از آن خداییم و بسوی او باز می گردیم»

17- مجادله و بحث و گفتگوهای بیهوده و بی هدف .رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرمایند: « کسیکه مجادله و گفتگو و منازعه را ترک کند در حالی می داند حق با او نیست خداوند برای او خانه ای در حول و حوش بهشت بنا می کند و کسیکه گفتگو و منازعه را ترک کند در حالی که بر حق است اما طرف مقابل نمی پذیرد خداوند برای او خانه ای در وسط بهشت بنا می کند و کسیکه اخلاقش را خوب کند خداوند در بالاترین درجه بهشت قصری برای او بنا می کند »

ب) اسباب و عوامل ضعف ایمان :

1- مهمترین علت و سبب ضعف ایمان که از همه مؤثر تر است فضا و محیط می باشد .آنچه که انسان می بیند و می شنود و حتی می بوید بر دل اثر می گذارد .رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود : « دل انسان از دیگ در حال جوش سریعتر و بیشتر می جوشد»

2- پرداختن و مشغول شدن شبانه روزی و تعلق دل به دنیا .حسن بصری ( از کبار تابعین ) می گفت: « برادران مؤمنم از اهل خانواده برایم عزیزتر هستند چون اهل خانواده ام همیشه مرا بیاد دنیا می اندازند اما برادران دینی ام مرا به یاد آخرت می اندازند .» البته این بدین معنی نمی باشد که دنیا کلا فتنه است و باید آنرا رها کرد زیرا انسان می تواند از همین دنیا برای بدست آوردن آخرت استفاده کند همانطور که ابوبکر و عثمان و عبدالرحمن بن عوف با پول برای خود بهشت خریدند خدیجه رضی الله عنها با پول خودش از رسول الله صلی الله علیه وسلم پشتیبانی می کرد اما در مقابل اینها، کسانی هستند که طلا و نقره ( اموالشان ) را ذخیره می کنند و انفاق نمی کنند که خداوند می گوید آنها را به عذاب دردناک بشارت بده .

3- آمال و آرزوهای دور ودراز .از علیط روایت شده که می فرمود : « من از دو چیز بر شما هراس دارم 1- پیروی از هوا و هوس 2- آمال و آرزوهای بلند و دور و دراز .» پیروی از هوا و هوس انسان را از رسیدن به حق باز می دارد و آمال و آرزوهای دور و دراز انسان را از آخرت غافل می گرداند .

ج ) علاج و درمان ضعف ایمان :

1- اصلی ترین عامل قرآن است .همان طور که خود خدا قرآن را به عنوان شفا ذکر می کند .همچنین می گوید که آیات قران باعث افزایش ایمان مؤمنین می شود .برای تاثیر گذاشتن قرآن بر روی دلها باید قرآن را با تدبر و معنا خواند و یک آیه را بارها تکرار کرد تا اثر مؤثر بر دل ما داشته باشد .

2- ذکر و یاد خدا : اگر خدا را یاد کنیم خدا نیز ما را یاد خواهد کرد { فاَذْکرُوْنِی اَذْکرْکمْ } و این به نفع ماست و اگر خدا را یاد نکنیم خدا نیز ما را یاد نخواهد کرد { نَسُوا اللهَ فَنَسِیهُمْ } و این به ضرر ماست .یاد خدا در سه چیز است : الف ) اسماء و صفات عظیم پروردگار و توحید او . ب) امر و نهی پروردگار و حلال و حرام او . ج) شناخت نعمتهای پروردگار

3- دعا : دعایی که از دل و زبان باشد .

4- علم و دانش : عبدالله بن عباسط می فرماید : « جهل و نادانی دشمن است که این دشمن را تنها با علم می توان از بین برد»

5- نظم و برنامه ریزی در اعمال شبانه روزی : توصیه ابوبکر (رضی الله عنه) به عمر(رضی الله عنه) : « بدان که برای خداوند حقی است که در روز باید انجام بدهی که در شب پذیرفته نمی شود و برای خداوند حقی است که در شب باید انجام بدهی که در روز پذیرفته نمی شود و بدان که تا وقتی فریضه را انجام ندادی نافله و سنت از تو پذیرفته نمی شود»

6- محیط مناسب و اطرافیانی که با آنها رابطه داریم .

7- هماهنگی خواسته هایمان در این دنیا با استعدادها و امکاناتمان .

8- کثرت و تنوع کار خیر و اعمال صالح .

9- اهتمام به فقرا و یتیمان . روزی یکی از اصحاب از قساوت قلبش پیش پیامبر شکایت کرد که پیامبر صلی الله علیه وسلم به او گفت : « غذا به مسکین بده و دست بر سر بچه ی یتیم بکش که قساوت قلبت بر طرف می شود»

10- وادار کردن نفس به انجام کارهای خیر .

11- ترسیدن از سوء خاتمه .

12- محاسبه کردن نفس در دنیا قبل از اینکه در فردای قیامت به حساب ما برسند .اگر ما در دنیا اعمال خود را محاسبه کنیم حساب آخرت آسانتر می شود .جستجو کردن عیوب دیگران مانع از آن می شود که عیوب خود را یافته و اصلاح کنیم و کبر و غرور بر ما مسلط می شود .

13- یاد مرگ و بعد از مرگ . ( قبر، عالم برزخ و قیامت )

راههای یاد مرگ : 1- رفتن به قبرستان و زیارت قبور .رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود : « در ابتدا شما را از رفتن به قبرستان نهی می کردم اما حالا قبرستان را زیارت کنید زیرا دل را نرم می کند، چشمها را اشکبار می سازد و آخرت را بیاد انسان می آورد .» 2- عیادت مریض .3- بر بالین شخص محتضر ( کسی که در حال جان دادن است ) نشستن . 4- یاد مرگ در خلوت . 5- یادآوری مرگ به یکدیگر .

فواید یاد مرگ : 1- انسان زودتر توبه می کند و توبه را به تاخیر نمی اندازد . 2- انسان به آنچه خدا به او داده راضی و قانع می شود 3- عبادت برای انسان نشاط آور می شود و با میل و رغبت بسوی عبادت می رود.
14- همراه شدن با حرکات و فعالیتهای دینی و اسلامی. در فعالیتهای دینی با هر وسیله ای که بتوانیم مانند ؛ مال، علم، دعا و .....شریک باشیم .

.........................
شیخ محمد رحیمی حفظه الله