اجازه‌نامه قرآنی در جهان عرب به افرادی اعطا می‌شود که یا مسلط به قرائت قرآن و یا مسلط به قرائت همراه با حفظ کامل باشند که مدرک نخست به مکتب «شامی» و دومی به مکتب «حجاز و مصر» تعلق دارد.

اجازه‌نامه قرآنی اصطلاحی است که در عرصه قرآنی کشور ما چندان شناخته‌شده نیست؛ در‌حالی‌که در جهان عرب از جمله کشورهای مصر، سوریه، لیبی، یمن و مراکش، طلاب حفظ و قرائت از ابتدای ورود به عرصه قرآنی با آن آشنا می‌شوند و در تحصیل علوم قرآنی برای رسیدن به آن تلاش می‌کنند؛ زیرا آن را به مثابه مدرکی می‌دانند که یک دانشجو پس از فراغت از تحصیل به آن دست می‌یابد.
تعریف اجازه‌نامه قرآنی
«الاجازه» از ریشه «جوز» در عربی به معنی پیمودن چیزی و پشت سر گذاشتن آن است و «الاجازه» در اصطلاح قاریان آن‌‌چنان‌که «امام سیوطی» در کتاب «الاتقان فی علوم القرآن» می‌گوید «دانشنامه‌ای قرآنی است که شیخ مجیز ـ صادرکننده اجازه‌نامه ـ به قاری مجاز ـ دریافت‌کننده اجازه‌نامه ـ که همان دانش‌آموخته قرآنی است، اعطا می‌کند و نشان‌دهنده ادای صحیح و سطح بالای قرائت قاری است. همچنین گاهی نشان‌دهنده قدرت بالای حفظ و قرائت با هم است».
امام سیوطی در «الاتقان فی علوم القرآن» درباره اجازه‌نامه قرآنی آورده است: «هی شهادة من الشیخ المجیز للطالب المجاز بأنه قد قرأ علیه القرآن کاملًا غیباً مع التجوید والإتقان والتفریق بین المتشابهات، وأصبح مؤهلًا للإقراء. وبعض القراء یتساهلون فی الحفظ فلا یشترطون الحفظ غیباً وهذا تساهل فی غیر محله»(اجازه‌نامه، دانشنامه‌ای است که از سوی شیخ اجازه‌دهنده ـ مسلط به قرائت ـ به یک دانش‌آموخته ـ دریافت‌کننده اجازه‌نامه ـ اعطا می‌شود، مبنی بر این که این دانش‌آموخته، قرآن را با حفظ رعایت تجوید و با حفظ رعایت تفاوت میان متشابهات قرائت کرده است، اما برخی قراء در این زمینه تساهل می‌ورزند و تلاوت قرآن از روی محفوظات را شرط اعطای اجازه‌نامه نمی‌دانند که این تساهل وارد نیست).



قرآن کریم بر حضرت محمد (ص) نازل شد و ایشان آن را بر مسلمانان قرائت کردند؛ بنابراین شیوه درست و صحیح قرائت آیات قرآن همان است که پیامبر گرامی اسلام(ص) بر زبان مبارک خویش روا داشتند. اسناد تاریخی قرائت تلاشی برای نسبت دادن برخی شیوه‌های قرائت به پیامبر گرامی اسلام(ص) است و در این میان تنها با توجه به وجود چند روایت معروف، چند قرائت صحیح و معتبر وجود دارد.
تاریخچه ظهور اجازه‌نامه
در تاریخ هیچ دلیل قاطعی وجود ندارد که نشان دهد، اصطلاح اجازه‌نامه قرآنی از چه زمان و چرا رایج شد اما به نظر می‌رسد، این اصطلاح هم‌زمان با آغاز طبقه‌بندی قرائت‌های قرآنی در قرن سوم هجری به وقوع پیوست.
همچنین روایاتی وجود دارد که نشان می‌دهد، در زمان پیامبر(ص) نیز اجازه‌نامه‌ها صادر می‌شد، به‌صورتی‌که در روایتی از پیامبر‌(ص) آمده است: «خذوا القرآن من أربعة: من عبد الله ابن مسعود ، وسالم ، ومعاذ، وأبی بن کعب» (قرآن را از چهار نفر بیاموزید: از عبدالله ابن مسعود، سالم، معاذ و ابن ابی کعب).
دو مکتب اجازه‌نامه
انواع اجازه‌نامه‌های قرائت از دو مکتب عمده منشأ می‌گیرند، نخستین مکتب که به عنوان مرجع صدور اجازه‌نامه به آن استناد می‌شود، مکتب «حجاز و مصر» است که این دو در واقع یک مکتب هستند و تفاوتی با هم ندارند.
ویژگی بزرگ این مکتب، حفظ کل قرآن به عنوان شرط دریافت اجازه‌نامه قرآنی است و استدلال این گروه ریشه در مقوله مشهور «فاقد الشئ لا یعطیه»(حقیقتی که چیزی را دارا نیست، نمی‌توان آن چیز را عطا کرد) دارد. این گروه می‌گویند، اگر اجازه‌نامه مدرکی است که با آن می‌توان دیگران را به عنوان قاری شناخت و به آن‌ها لقب قاری اعطا کرد، پس قاری حتماً باید حافظ کل باشد، بنابراین در این مکتب تنها فردی می‌تواند اجازه‌نامه قرآنی دریافت کند که علاوه بر اشراف کامل به قرائت قرآن، باید حافظ کل قرآن باشد.

دومین مکتب که در صدور اجازه‌نامه به آن استناد می‌شود، مکتب «شام» است. در این شیوه قاری، قرآن را به صورت کامل روخوانی می‌کند و در این روخوانی اشکالات وی برطرف شده و برای اطمینان از برطرف‌شدن اشکالاتش باید قرآن را برای بار دوم بدون کوچکترین اشتباه در حضور شیخ صادرکننده اجازه‌نامه بخواند تا در نهایت اجازه‌نامه دریافت ‌کند.
هدف از صدور اجازه‌نامه قرآنی
بدون شک اجازه‌نامه قرآنی با هدف تقویت قرائت‌های صحیح قرآن و خواندن کتاب خداوند همان‌گونه که در عصر پیامبر(ص) قرائت می‌شد، است که این امر ذاتاً، مطلوب و مثبت است و در روایات متعددی بر آن تأکید شده است؛ زیرا در قرائت صحیح، ریشه تمام اسناد، رسول خدا(ص) است و فرد درصورتی می‌تواند اجازه‌نامه دریافت کند که قرائتش را با قرائت ایشان مطابقت دهد.
مهم‌ترین هدف صدور اجازه‌نامه، تأیید تسلط فرد بر قرائت قرآن کریم است. دومین هدف، تخصصی‌بودن قرائت است و نشان دادن این واقعیت که تنها کسی که دارای مدرک تخصصی قرائت است، می‌تواند قرآن را قرائت کند.
سومین هدف نیز تحصیل علم تنها نزد افرادی است که صلاحیت انتقال آن را دارند و در واقع مراجع اساسی صدور مجوز قرائت صحیح قرآن هستند و چهارمین هدف از صدور اجازه‌نامه نیز پیروی از سنتی است که از زمان رسول خدا(ص) بنا نهاده‌ شده است.
شایستگی‌های دریافت اجازه‌نامه قرآنی
نخستین شرط دریافت اجازه‌نامه قرآنی ویژگی‌های شخصی و فردی است که عبارتند از این‌که دریافت‌کننده اجازه‌نامه باید مسلمان، عاقل، بالغ، مورد اعتماد، امین، مسلط به قرآن، به دور از عوامل فسق و فجور و در جامعه به حسن سلوک معروف باشد که تمام این شرایط مذکور را باید مجیز و مجاز با هم داشته باشند؛ یعنی اینکه صادرکننده و دریافت‌کننده اجازه‌نامه باید این ویژگی‌ها را دارا باشند.
دسته دیگر از شرایط تنها مربوط به مجیز یا صادرکننده اجازه‌نامه است و عبارتند از نخست: مسلط به علوم شرعی باشد. دوم: مسلط به قواعد تجوید باشد؛ به‌گونه‌ای که در این زمینه پیشتاز و معروف باشد.
سوم: مسلط به وقف و ابتدا در قرائت قرآن باشد و بداند که خواندن آیه را از کجا آغاز کند و تا کجا باید ادامه بدهد. چهارم: ضرورت تسلط بر حداقل بخشی از علوم قرآن کریم و تفسیر است. پنجم: داشتن علم به سند تاریخی قرائت در یکی از مکاتب معروف است و این مسئله از مهم‌ترین شرایط کسب توانایی در صدور اجازه‌نامه است که بر اساس آن قاری مجیز می‌تواند درستی سند قرائت را که بر اساس آن نوع قرائت به رسول خدا(ص) متصل می‌شود، تشخیص دهد و ارزیابی کند. ششم‌: تسلط کافی قاری مجیز به زبان عربی است که در این زمینه نیز قاریان را با توجه به میزان تسلطشان به زبان عربی به چهار دسته تقسیم می‌کنند که در اینجا قصد ورود به این تقسیمات را نداریم.
هفتم: قاری مجیز باید اصول آن نوع قرائت را که به آن تلاوت می‌کند، حفظ کند و بر آن تسلط یابد تا با این کار از هرگونه خطا در قرائت متصل به سند مصون باشد.
هشتم: قاری مجیز حق ندارد قرائتی را جز آنچه آموزش دیده و یا خود به آن می‌پرداخته است، به دیگران آموزش دهد.
شرایطی که در بالا به آن اشاره شد، شرایط مورد توافق در میان بسیاری از قاریان و طلاب قرآنی است و در برخی کشورها شرایط متفاوتی وجود دارد که در این نوشتار به آن نپرداخته‌ایم.
اجازه‌نامه برای کودکان
«عبدالرحمن بن‌مرهف بن‌عبدالله الشافعی»، از علمای اهل تسنن در این باره می‌گوید: «صدور اجازه‌‌نامه قرآنی برای کودکی که به امانت، عقل (زیرکی) و دیانت شهرت یافته و صلاحیت و نبوغ وی بر همگان محرز باشد، مانعی ندارد».
بنابراین نزد اهل تسنن صدور اجازه‌نامه قرآنی برای کودکان نابغه مشکل و مانعی ندارد، اما با توجه به اینکه بلوغ سنی برای صدور اجازه‌نامه مورد تأکید واقع شده است؛ بنابراین به نظر می‌رسد، کودکان هر‌چند موفق به دریافت اجازه‌نامه بشوند اما نمی‌توانند صادر‌کننده اجازه‌نامه باشند.
ملاحظات کلی درباره صدور اجازه‌نامه
اجازه‌نامه قرآنی امر جدیدی نیست و ریشه در تاریخ نزول قرآن کریم و قرائت پیامبر(ص) از آن دارد.
داشتن اجازه‌نامه شرط اساسی و ضروری قرائت نیست و قاریانی که اجازه‌نامه دریافت نکرده‌اند، نیز می‌توانند به قرائت قرآن بپردازند و هیچگاه داشتن اجازه‌نامه شرط معروف‌شدن فردی به عنوان قاری قرآن نیست.
معمولاً برای صدور اجازه‌نامه وجهی دریافت نمی‌شود و اگر هم چیزی پرداخت شود، نباید با شرط از پیش باشد و اگر چنین شد به استناد برخی از روایات اهل تسنن عملی باطل و نادرست است و قاری نباید به آن تن دهد.
انواع اجازه‌نامه‌ها
نخست، اجازه‌نامه‌ای که نشان‌دهنده تسلط بر یک نوع قرائت از قرآن کریم باشد. مثلاً فردی در قرائت قرآن به روایت «حفص از عاصم» تسلط پیدا کند و برای این کار اجازه‌نامه دریافت می‌کند که دلیلی بر تأیید قرائت وی به این روایت از نظر دیگران به‌شمار می‌آید.
دوم اجازه‌نامه‌ای است که تسلط قاری به قرائت قرآن به روایت‌های هفتگانه را نشان‌ می‌دهد. در این حالت فرد دارای اجازه‌نامه می‌تواند قرآن را به هفت روایت مشهور بخواند و برای این امر مدرک مورد تایید دریافت کرده است.
انواع آزمون برای دریافت اجازه‌نامه
شنیداری: به این معنا که استاد بخواند و طلبه گوش دهد و از این طریق قرائت درست را بیاموزد و اجازه‌نامه دریافت کند. روایات نشان می‌دهد که در زمان پیامبر(ص) ایشان قرآن را تلاوت می‌فرمودند و دیگران به گوش کردن اکتفا می‌کردند.
ارائه تلاوت: در این شیوه طلبه قرآنی در نزد استاد خود شروع به قرائت قرآن می‌کند و در‌صورتی‌که بتواند بدون خطا تمام قرآن کریم را بخواند، می‌تواند اجازه‌نامه معتبر از استاد خویش دریافت کند.
این نوع آزمون خود دو گونه است؛ اول: دانش‌آموخته، کل قرآن کریم را تلاوت کند تا استاد از تسلط وی اطمینان حاصل کرده و به وی اجازه‌نامه اهدا کند.
نوع دوم: در این حالت دانش‌آموخته تنها به قرائت نقاط اختلاف در قرائت می‌پردازد و استاد صادرکننده اجازه‌نامه موظف است تا این نقاط اختلاف را در اجازه‌نامه مورد اشاره قرار بدهد.
در جهان تشیع چندان اهتمامی به مسئله اجازه‌نامه نشده است و قاری می‌تواند از طریق شرکت در مسابقات معروف به یک قاری بزرگ تبدیل شود. در کشور ما قاریان بین‌المللی وجود دارند که هیچگاه اجازه‌نامه دریاقت نکرده‌اند اما قاریان بین‌المللی و شناخته‌شده‌ای هستند.
جامعه قرآنی عراق هم تقریباً به جامعه قرآنی کشورمان شباهت فراوان دارد اما با این وجود قاریان بزرگ این کشور در چند سال اخیر در تلاش بوده‌اند تا از قاریان و مشاهیر قرائت جهان اسلام اجازه‌نامه دریافت کنند.
سال گذشته خبری مبنی بر اینکه اجازه‌نامه بین‌المللی حفظ و آموزش قرآن از سوی «فرج‌الله الشاذلی»، دبیرکل اتحادیه قاریان و حافظان قرآن مصر به «سیدجعفر حسین هادی الشامی»، قاری آستان مقدس امام حسین(ع) در کربلای معلی اعطا شد، از سوی رسانه‌ها منتشر شد که حاکی از تلاش عراقی‌ها برای گسترش اجازه‌نامه در عراق است.

در کشور ما نیز گاهی قاریان بزرگ مصری پس از حضور در مسابقات یا مناسبات مختلف قرآنی اجازه‌نامه‌هایی به برخی قاریان ایرانی اهدا کرده‌اند که از آن میان می‌توان به اجازه‌نامه‌ای که مرحوم «ابوالعینین شعیشع» به «رحیم خاکی»، قاری بین‌المللی کشورمان، در حاشیه سومین دوره مسابقات بین‌المللی دانشجویان مسلمان در مشهد مقدس اهدا نمود، اشاره کرد.

..........................
منبع: ایکنا