تعریف مطالعه

مطالعه یک کار عقلی است که در آن خواننده رموزی را که با چشمانش دریافت می کند تفسیر می نماید و از طریق این رموز فهم معانی را می جوید.(1)
منظور از رموز همان کلماتی است که از حروف تشکیل می شود و برای دلالت بر معانی وضع شده است مثلا لفظ زید برای دلالت بر شخص معین وضع گردیده است .
فهم این رموز خیلی مهم است و بدون این فهم خواننده هیچ بهره ای نمی برد برای مثال یک فارسی زبان قول امریء القیس را مطالعه کند (قفا نبک من ذکری حبیب و منزل) او می تواند این رموز را بخواند چون با زبان او مشترک است اما از آنجا که نزد او معنایی ندارد خواندنش برای او فایده ای ندارد.
پس مطالعه یک عملیة است یعنی نیاز به جهد و تلاش دارد و عقلی است یعنی پایه و اساس این تلاش عقل است و اولین ابزار برای این عملیة چشمها هستند که بوسیله ی آنها این رموز خوانده می شود یعنی چشم با آنها برخورد می کند و برای تحلیل آنرا به مغز می فرستد.

اهمیت مطالعه

اهمیت مطالعه بر کسی پوشیده نیست و برای بیان اهمیت آن نیاز به ارائه دلیل و برهان نیست .
ولیس یصح فی الأفهام شیء ***** إذا احتاج النهار الی دلیل
اگر روز و روشنایی آن نیاز به دلیل داشت در فهم ها ، چیزی درست نبود.
مطالعه در شکل گیری فرهنگ بشری نقش پر رنگی دارد . مطالعه مهمترین باب و همزه ی وصل بین انسان و علوم است. مطالعه مهمترین وسیله برای انتقال معلومات و آگاهی به نتایج عقول است. شکی نیست که علوم مختلف و ابتکارات علمی و اختراعات بشری نتیجه مطالعه است . هیچ قهرمان علمی که دارای اختراعات باشد یا در تاریخ بشر بعنوان اگو و نمونه شناخته شده باشد سراغ نداریم مگر اینکه زندگی علمی اش با مطالعه شروع شده و سراسر آن در مطالعه گذشته است.
آمار نمایانگر آن است که افراد موفق در هر زمینه ای روزانه چندین ساعت عادت به مطالعه دارند . اگر به تفاوت موجود بین ملتهای جهان امروز از جهت سطح نوآوری و پیشتازی و موفقیت فردی و جماعی نظری بیافکنیم در می یابیم که اینها به خاطر هوش خارق العاده و استثنایی بودن آنها حاصل نشده بلکه به سبب یادگیری خوب و استمرار در افزودن شناخت، برای تحقق اهداف است و از این جهت است که فرهنگ، موجب تفاوت ذاتی بین ملتها گشته است.
مطالعه برای زندگی فردی بسیار مفید است چرا که حوزه ی تجربه را می افزاید و درهای فرهنگی را پیش روی می گشاید و در حل مشکلات مساعدت می کند و در آمادگی علمی و تنظیم روابط فردی و اجتماعی سهیم است.
مطالعه جوانان را بر فهم صحیح و آشنایی با دیدگاه های مختلف و پیمودن شیوه های گوناگون علمی مساعدت می نماید . با مطالعه است که جوان تجربه های دیگران را اخذ می کند و در عملکرد فردی و اجتماعی خود به کار می گیرد.
مطالعه تأثیر مستقیم در شکل گیری شخصیت فرد و حمایت از آن دارد. با مطالعه است که انسان اعتماد به نفس و آرامش پیدا می کند.
شکی نیست که تفاوت چشمگیری وجود دارد بین شخصی که اهل مطالعه و تحقیق است و مردم برای بهره بردن از معلوماتش به دور او حلقه می زنند با کسی که اهل مطالعه نیست و معلوماتی ندارد. هر اندازه میزان معلومات فرد در موضوعات متعدد بیشتر باشد آن فرد محبوبیت خاصی پیدا می کند و همه دوست دارند همنشین او باشند تا از اطلاعات او بهره برند و مردم با دید احترام و تقدیر به او می نگرند.
مطالعه رغبت ها را می افزاید و انگیزه کنجکاوی و تأمل فکری و علاقه به کسب آگاهی را در عقل به وجود آورده سطح درک در مسائل اجتماعی را بالا برده روحیه انتقادی را بر می انگیزد و فرد را به دنیای فرهنگ منتسب می نماید.
مطالعه نقشی فعال در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان ایفا می کند هر اندازه دانش آموز توانایی بیشتری در مطالعه داشته باشد می تواند نتایج بیشتری بدست آورد و رتبه های برتر را در مدرسه کسب کند. پس مطالعه محدوده ی تجربه دانش آموزان را می افزاید و باعث نشاط فکری و علاقه به کسب معلومات سودمند برای شناخت خود و دیگران و جهان طبیعت می شود.
در دین مبین اسلام به مطالعه اهمیت بسیار زیادی داده شده است اولین آیات نازل شده قرآن دستور به مطالعه است: « اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ» (2)
بخوان به نام پروردگارت . آن كه آفريده است . انسان را از خون بسته آفريده است. بخوان ! پروردگار تو بزرگوارتر و بخشنده تر است. (3)
این آیات اولین دستورهایی است که در قرآن نازل شده که همان دستور به مطالعه و قرائت است. پروردگار در ابتدای تشریع به مومنین دو دستور در مورد مطالعه می دهد که با آن مطالعه به دو بخش تقسیم می شود :
1- طلب مطلق مطالعه و قرائت
2- اینکه این مطالعه با نام خدا و در جهت رضایت او باشد.
تمرین امت اسلامی به مطالعه با قرائت قرآن صورت گرفته تا از همان ابتدا رابطه امت با مطالعه بصورت تعبدی باشد.
نزد مسلمانان صدر اسلام بزرگترین انگیزه مطالعه رغبت در قرائت قرآن بود چرا که خداوند مسلمانان را به قرائت قرآن دستور داد و فرمود: « فاقرءوا ما تیسر من القرءان» (4) پس آن مقدار از قرآن را بخوانيد كه برايتان ميسّر است (5)
و رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: (من قرأ حرفا من کتاب الله فله به حسنة و الحسنة بعشر امثالها لا أقول الم حرف و لکن الف حرف و لام حرف و میم حرف) (6) یعنی کسی که یک حرف از کتاب خدا را بخواند در مقابل آن برای او یک حسنه (نیکی) است و هر حسنه ده برابر می شود من نمی گویم که الم یک حرف است بلکه الف یک حرف و لام یک حرف و میم یک حرف است.
در مرحله ی بعد رسول الله صلی الله علیه و سلم امتش را راهنمایی می کند که مطالعه قرآن همراه با فهم و توجه باشد و فرمود: (لا یفقه القرآن من قرأه فی أقل من ثلاث) (7) یعنی کسی که در کمتر از سه روز قرآن را ختم کند آنرا درک نکرده است.
پیامبر، روزانه قرائت و مطالعه ثلث قرآن که معادل 200 صفحه باشد را توصیه می کند اگرچه علماء در مورد حداقل مدتی که قرآن در آن ختم شود اختلاف دارند که دیدگاه معتدل و میانه حداقل سه روز و حداکثر یک ماه که معادل 200 صفحه روزانه باشد است. (8)
خداوند متعال در کنار اینکه برای قرائت و مطالعه قرآن ثواب و پاداش بسیار بزرگی قرار داده از قاری قرآن می خواهد که در آن تدبر کند و معنایش را فهم نماید تا بتواند به آن عمل کند می فرماید: « كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ» (9) كتاب پرخير و بركتي است و آن را براي تو فرو فرستاده ايم تا درباره آيه هايش بينديشند ، و خردمندان پند گيرند . (10)
و کسانی را که در قرآن تدبر نمی کنند توبیخ کرده و می فرماید: « أفلا یتدبرون القرءان أم علی قلوب أقفالها» (11) آيا درباره قرآن نمي انديشند ( و مطالب و نكات آن را بررسي و وارسي نمي كنند ؟ ) يا اين كه بر دلهائي قفلهاي ويژه اي زده اند ؟ (12) .
این آیات و توجیهات شیوه امت اسلامی در تحصیل علم را ترسیم کرده است چنانکه امام محمد بن عبدالباقی انصاری (ت 535 هـ) می گوید: (هفت ساله بودم که قرآن را حفظ کردم و هیچ علمی در عالم نبود مگر اینکه به آن نظر افکندم و بعض یا کل آنرا بدست آوردم.) (13)
در تاریخ شکوهمند اسلامی صفحات زیبایی وجود دارد که خبر از میزان علاقه امت اسلامی به کتاب و پرداخت هزینه های گزاف برای بدست آوردن آن می دهد تا جایی که از فرط علاقه شان به کتاب از دست دادن آنرا مصیبتی بزرگ محسوب می کردند که شایسته است برای آن در عزا نشست.
علامه شیخ عبدالفتاح أبوغدة جزئی از این روایات را در کتاب زیبایش (صفحات من صبر العلماء علی شدائد العلم و التحصیل) نقل کرده است.
شیخ عبدالرحمن یوسف الفرحان نیز در کتابش (عشاق الکتب) تعداد زیادی از اخبار عاشقان کتاب را روایت نموده است.
جاحظ میزان جایگاه کتاب نزد عالم را بیان می کند و می گوید: (هزینه هایی که شخص در خرید کتابها صرف می کند اگر نزد او لذت بخش تر از هزینه هایی که در امور مادی می کند نباشد در علم به هدف رضایتمندی نمی رسد.
و از هزینه هایش هیچ بهره ای نمی برد تا اینکه گرفتن کتاب را ترجیح دهد همانند اعرابی که اسبش را بر خانواده اش ترجیح می دهد و آرزوی او در کسب علم همانند آرزوی اعرابی در مورد اسبش باشد.) (14)
اخبار و روایات در مورد مطالعه زیاد و استقامت بر آن بسیار زیاد است از آن جمله ابن جوزی (ت 597هـ) می گوید 20 هزار جلد کتاب مطالعه کرده است اما هنوز در مرحله دانشجویی (طلبه علم) قرار دارد.
وی در اثنای سخن از مطالعه، در مورد خودش می گوید: ( من از مطالعه کتابها سیر نمی شوم وقتی کتابی را ببینم که قبلا آنرا ندیده ام گویا گنجی یافته ام در کتابخانه مدرسه نظامیه 6 هزار جلد کتاب یافتم و اگر بگویم 20 هزار جلد کتاب مطالعه کرده ام کم است و هنوز در مرحله کسب علم هستم.) (15)
آنها در غنیمت شمردن لحظه های عمرشان بسیار حریص بودند حافظ ابن رجب از امام ابن عقیل بغدادی صاحب کتاب (الفنون) نقل می کند که او در مورد خودش گفته است: ( من تمام تلاشم را می کردم تا زمان غذا خوردنم کوتاه شود نان را با آب خیس می کردم تا کمتر جویده شود و وقت بیشتری برای مطالعه داشته باشم.) (16)
حافظ سخاوی در بیان زندگی نامه احمد بن سلیمان بن نصر الله البلقاسی می گوید: (او امام، علامه و دارای حافظه قوی بود و هیچوقت از تحصیل جدا نمی شد چنانکه در حال راه رفتن و غذا خوردن هم مطالعه می کرد تا مبادا وقتش ضایع شود او در مطالعه بسیار سریع بود در زمان او کسی را نمی شناسم که با او رقابت کند.) (17)
آنها چنان بودند که مطالعه را بر نماز نافله مقدم می کردند . در زندگی نامه امام تقی الدین ابن دقیق العید (ت 702هـ) آمده است : ( وقتی او کتاب (الشرح الکبیر) امام رافعی را به 1000 درهم خرید فقط نمازهای فریضه را می خواند و پیوسته مشغول مطالعه بود تا اینکه آنرا به پایان رساند .) (18)
مبرد می گوید: (از این سه نفر حریص تر بر کسب علم را ندیده ام : جاحظ ، فتح بن خاقان و اسماعیل بن اسحاق القاضی. اما جاحظ وقتی که کتابی به دستش می رسید از اول تا آخر آنرا می خواند تا جایی که حتی مغازه وراقین را کرایه می کرد و برای نظر در کتابها در آن می ماند. فتح بن خاقان ،کتاب را در خفش حمل می کرد و وقتی که برای نماز یا قضای حاجت از نزد متوکل خارج می شد در آن نگاه می کرد و در حالت مطالعه راه می رفت تا به محل مورد نظرش برسد سپس در هنگام بازگشت به مجلس متوکل هم همین کار را انجام می داد . اما اسماعیل بن اسحاق القاضی، من هیچوقت بر او وارد نشدم مگر اینکه در دستش کتابی بود که آنرا مطالعه می کرد یا در میان کتابها می گشت تا کتابی بیابد و آنرا مطالعه کند.) (19)
امروز اگر مردم کتابی را برای مطالعه در دست گیرند خواب بر آنها غالب می شود گذشتگان ما برعکس وقتی که کتابی بدست می گرفتند خواب از چشمان آنها برچیده می شد. ابن الجهم می گوید: (وقتی که در غیر وقت خواب چرت بر من غالب می شد کتابی از کتابهای حکمت را می گرفتم و مطالعه می کردم.) (20)
نتیجه این عزم آنها بر مطالعه، آن بود که تمام وقتشان را در افزودن علم و آگاهی صرف کردند. سخاوی در بیان زندگی نامه استادش حافظ ابن حجر می گوید: ( همتش قرائت و مطالعه و شنیدن و عبادت و تألیف و نوشتن بود طوری که هیچ لحظه ای از اوقاتش خالی از اینها نبود آنچنانکه بعضی از دوستانش که در سفر همراهش بودند برای من گفته اند حتی در حالت غذا خوردن و مسافرت مطالعه می کرد.) (21)
بر این اساس بود که علمای مشهور راه رفتنشان با کتاب بود و این به خاطر علاقه شدیدشان به مطالعه و حرص بر ضایع نشدن اوقاتشان بود. ذهبی می گوید: ( ابن آبنوسی گفته که حافظ خطیب راه می رفت در حالی که در دستش جزئی بود که آنرا مطالعه می کرد.) (22)
شدت حرص و علاقه شان به مطالعه و کتاب به حدی بود که غیرت زنانشان از وجود کتاب در خانه، شدیدتر از وجود هوو در خانه به جوش می آمد: خطیب از زبیر بن ابی بکیر بکار نقل کرده که گفته است: (دختر خواهرم روزی به همسرم گفت: دایی ام بهترین مرد برای خانواده و همسرش است نه کنیز می خرد و نه زن دوم می گیرد! زن گفت: بخدا سوگند وجود این کتابها برای من از وجود سه هوو هم شدیدتر است.) (23)
آنها در طلب علم و بدست آوردن کتاب مشقت های زیادی را متحمل می شدند ابن خلکان در بیان زندگی نامه خطیب تبریزی می گوید: ( نسخه ای از کتاب تهذیب اللغة ابی منصور أزهری در چند جلد برای خطیب تبریزی حاصل شد وی می خواست در مورد آن تحقیق کند و از یک عالم به لغت عرب اطلاعات آنرا بازیابی نماید برای این منظور از تبریز رهسپار المعرة شد تا ابی العلا المعری را ملاقات کند و از آنجا که حیوانی نیافت تا کرایه کند کتابها را بر دوش حمل کرد هوا بشدت گرم بود عرق از پشتش به کتابها رسید و آنها را خیس کرد چنانکه اگر کسی کتابها را می دید گمان می کرد که کتابها در آب افتاده حال آنکه خیسی آن جز از عرق خطیب تبریزی نبود.) (24)
شیخ علی طنطاوی رحمة الله علیه در مورد روش مطالعه اش در طول زندگی می گوید: ( 77 سال گذشت اکثر آنرا در علم و ادب سپری کردم اگر میانگین ساعاتی که در آن مطالعه کرده ام را شمارش کنم بیشتر از 10 ساعت در روز بود. اگر برای هر ساعت 20 صفحه قرار دهم در هر روز 200 صفحه مطالعه کرده ام که به خاطر احتیاط و هراس از مبالغه از نصف آن چشم پوشی می کنم بنابراین 100 صفحه در روز مطالعه داشته ام حال شما محاسبه کنید از زمانی که دستم به کتاب رسید و خواندن کتاب را یاد گرفتم چند صفحه مطالعه کرده ام. 70 سال ، در هر سال 12 ماه ، در هر ماه 30 روز ، در هر روز 100 صفحه ؟ چه عددی بدست می آید؟ البته نصف آنرا کم کنید! هنوز هم در علوم مختلف مطالعه دارم.) (25)
در پایان، وقتی که اهمیت مطالعه نزد گذشتگان ما چنین جایگاهی داشته چرا امت ما امروز با کتاب مأنوس نیست؟ آیا تاریخش را فراموش کرده؟ یا از اهمیت مطالعه کاسته شده است؟

..........................................
برگرفته از کتاب (مقدمة فی القراءة نحو تثقیف ذاتی، ثقافة واعیة)
نویسنده: شیخ سید احمد سید جمال نورائی
ترجمه با اندکی اختصار و تصرف : محمد تشیخ (مدرس مدرسه علوم دینی اسماعیلیه)
..........................................
1) القراءة د. حسن شحاتة ، ص 7
2) العلق 1-3
3) تفسیر نور خرمدل
4) المزمل 20
5) تفسیر نور خرمدل
6) سنن الترمذی 5/33 (برقم 2910)
7) صحیح ابن حبان 3/35 (برقم 758)
8) انظر التبیان فی آداب حملة القرآن ص 59-62
9) ص 29
10) تفسیر نور خرمدل
11) محمد 24
12) تفسیر نور خرمدل
13) الذیل علی طبقات الحنابلة لابن رجب 1/438-439
14) الحیوان للجاحظ 1/55
15) صید الخاطر ص 375-376
16) الذیل علی طبقات الحنابلة لابن رجب 1/325
17) الضوء اللامع 1/311
18) الطالع السعید ص 580
19) تقیید العلم ص 139-140
20) الحیوان للجاحظ 1/53
21) الجواهر والدرر 1/170
22) سیر أعلام النبلاء 18/281
23) الجامع لأخلاق الراوی والسامع 1/149-150
24) وفیات الأعیان 6/192
25) ذکریات علی الطنطاوی 4/77