جزیره (بنی کاوان ) یا (جزیرة الطویلة) که امروزه به جزیره ی قشم تغییر نام پیدا کرده است ، از همان آغاز ورود دین اسلام به این جزیره رشد و شکوفایی خود را در زمینه های علمی و فرهنگی تشکّل و قوام بخشیده و علی رغم فراز و نشیب هائی که در تاریخ خود و در عرصه های مختلف با آن مواجه گردیده است از قافله علم و دانش عقب نمانده است.

بی تردید ارتقاء سطح کیفی و کمی دانش و دانش پژوهی در این جزیره مرهون بروز و ظهور دین مبین اسلام و تقید و پایبندی این مردم به اسلام و درک عمیق آنها به آداب و سنن اسلامی باید جستجو کرد.
علمای دین و تأسیس مدارس و دانشگاه های علوم اسلامی در جزیره عامل اصلی تحول و پیشرفت در این جزیره بوده ، اگرچه عوامل دیگری نیز کم و بیش نقش خود داشته و در شکوفائی و بالندگی و پویائی این جزیره دخیل بوده اند.

در میان همه ی علما و دانشمندان این جزیره که تعداد آنها نیز اندک نیست و جهد و سعایت آنها نیز قابل تحسین و تمجید و ستودنی است لکن علمای کمالیه یا سلسله آل کمال که دوران فعالیتهای علمی آنها از قرن هفتم هجری آغاز گردیده و تا امروز کماکان ادامه دارد، چنان تحولی در این هفت قرن و اندی که از آغاز تأسیس مدارس آنها می گذرد نه تنها در جزیره بلکه در جزر و مناطق جنوب و امیر نشینان خلیج و سلطنت عمان به وجود آورده که بعنوان مفاخر فرهنگی و سرمایه های ثمین و غالی و ذی قیمت در متون تاریخ منطقه از ایشان سخنها گفته شده و تحسینات زاید الوصفی به رشته ی تقریر نگاشته شده و ادبا و شعرا و خطبا و نویسندگان و مورخین گفته های فراوانی گفته اند و مرثیه های طویلی در فراق آنها سروده اند.

بنی کمال یا آل کمال

سلسله ی آل کمال که امروزه در جزیره قشم دولتهای کویت ، قطر ، امارات عربی متحده و سلطان نشین عمان منتشر و پراکنده می باشند به جدّ خویش شیخ محمد بن کمال منتسب می باشند که در عصر خویش از حیث مکانت و صدارت و زعامت بی مثیل و از حیث علم و دانش و تقوی بی بدیل بوده است.

شیخ محمد بن شیخ کمال بن شیخ احمد بن شیخ شمس الدین بن شیخ نورالدین بن سعید بن عبدالرحمن الحجازی . و قولی دیگر این است که شیخ کمال بن احمد الأنصاری الهیتمی الشافعی می باشد. و بنا بر آنچه که از کتاب شیخ محمد بن شیخ احمد بن شیخ حسن الخزرجی تحت عنوان (کلمات لها تاریخ و حدث) نقل گردیده است سلسله ی کمالیه یا آل کمال را از ذریه ی عمرو بن عوف رضی الله عنه صحابی جلیل القدر دانسته است.

و اما بر حسب آنچه که در منظومه سید ابراهیم کالی ذکر گردیده و به قلم محمد علی امینی به عربی ترجمه گردیده و توسط احمد بن عبدالقادر الکمالی رسم الخط شده چنین آمده است: (فی بیان نبذة عن سیره خیر المآل ، حسن المنوال ، سید الأمالی، عدیم المثال الشیخ محمد بن کمال بن احمد بن شمس الدین بن نورالدین القربدانی اصلا و الکاروانی مسکنا).

اما آنگونه که دکتر محمد رشاد اسماعیل زاده در مقدمه ی شهود الحق نگاشته است : یتصل نسبه بالأنصار و قیل ببنی أمیة و قیل یتواصل حتی عبدالرحمن بن عوف أحد المبشرین بالجنة.

شیخ عبدالرحمن و یا به قولی شیخ احمد الحجازی یا به تعبیر دیگر جد آل کمال از بغداد به مناطق فارس که پیرامون و محدوده ی شیراز و از ایالت و استان آن محسوب می گردد، با اهل و عیال و عشیره بصورت جمعی مهاجرت نموده و در دژگان تلبث و اسکان گزیده و مدت درازی در آن حوالی رحل اقامت افکنده سپس از راه پل که قریه ای است بندری و مقابل با بندر لافت می باشد که در جزیره قشم قرار دارد وارد لافت و جزیره ی قشم شده و قربدان یکی از قرای جزیره را بعنوان مسکن مناسب دانسته و در آنجا سکونت گزیده است.

شیخ عبدالرحمن چه در سفر و چه در حضر تعلیم دین را جزء لاینفک و از ضروریات و واجبات حیات اجتماعی خود دانسته و حتی در مسیر سفر هم از آن غافل نبوده است .

شیخ عبدالرئوف نحوی معتقد است که مهاجرت شیخ عبدالرحمن بعد از حمله ی مغول به عراق بوده است. اما شیخ عبدالجواد کمالی معتقد است که نخست این مهاجرت از حجاز به بغداد و سپس به حوالی شیراز صورت گرفته و شیخ عبدالرحمن در معیت اهل و عیال و عشیره نخست در کوره (32 کیلومتری غرب اوز لارستان) اقامت نموده و سالها در آنجا مانده سپس با جابجایی هایی وارد جزیره قشم شده است.

شاید سکونت در دژگان پس از جابجایی از کوره و در مسیر انتقال به جزیره قشم صورت گرفته باشد و این با آنچه شیخ عبدالرئوف نحوی معتقد است مغایرت ندارد.

شیخ عبدالجواد کمالی می گوید: از بدو مهاجرت از بغداد تا سکونت در قشم قریب پنجاه سال طول کشیده است.

در مورد زمان و مکان ارتحال شیخ عبدالرحمن شاهد و مدرک مستدلی وجود ندارد اما سکونت او در قریه قربدان احتمال وفات او در این قریه را تقویت می کند .

با این وصف در گورستان قدیمی قریه ی قربدان که گورستان بسیار بزرگی است و مقابر بسیاری دارای الواح حجاری شده در آن دیده می شود که بر اثر گذشت زمان دچار فرسایش گردیده و به درستی نمی توان به نوشته های آن پی برد در قسمتی از این گورستان قبر شیخ نورالدین واقع است که لوح بزرگ حجاری شده بر آن نصب گردیده و در حجره ی مخروبه ای محصور می باشد و در پیرامون آن چندین قبر وجود دارد که هر کدام از آنها دارای لوح حجاری شده می باشند و از سبک و سیاق الواح و تجمیع مقابر در گرداگرد همدیگر چنین تصور می شود که از یک عشیره و خانواده باشند.

شیخ محمد بن کمال جد سلسله ی کمالیه آخرین فردی از این سلسله است که در قربدان تولد یافته و به کاروان نقل مکان نموده و مقبره ایشان در فبرستان کوشه واقع در کنار شیخ برخ است.

شیخ محمد بن کمال در حدود سالهای 1159یا 1160 هـ. ق در قریه ی قربدان متولد شد .

وی برای تحصیل علوم دینی مدت 10 سال در مکه مکرمه به کسب علم و دانش پرداخت. سپس برای تکمیل تحصیلات به جامع الأزهر مصر می رود و از محضر اساتید و علمای زیادی کسب علم می کند . از شیوخ و اساتید او می توان به شیخ عماد و شیخ محمد صالح الریس المکی الحجازی و شیخ عبدالله الشرقاوی اشاره کرد.

وی بعد از سالهای 1185 هـ . ق به جزیره قشم و زادگاه خویش باز می گردد و کوله باری از علم و دانش را با خود به ارمغان می آورد . خیلی زود آوازه ی علم و دانش شیخ جوان در سراسر منطقه و حتی در شهرهای دوردست می پیچد و سیل طلاب علم بسوی او روانه می شود.

پس از مدتی علامه شیخ محمد کمال تصمیم به جابجایی از قربدان به قریه ی همجوار خود کاروان می گیرد و برای همیشه به آنجا نقل مکان می کند با ورود به کاروان بی درنگ مدرسه اش را در آنجا راه اندازی می کند و به کار تدریس و تعلیم ادامه می دهد.

شیخ محمد کمال در خصب عمان نیز صاحب مدرسه بوده است و در آن تدریس می شده است شاید شیخ در فصل تابستان به آن مناطق سفر می کرده و از آن فرصت نیز به تعلیم علم می پرداخته یا بوسیله ی فرزندان و طلاب ارشد خود آن مدرسه را اداره می نموده است.

شیخ محمد کمال شاگردان زیادی تربیت کرده که اکثر آنها به درجات بالای علمی نائل شده اند. سید ابراهیم بن خلیل کالی در منظومه ی خویش اسامی بعضی از شاگردان ایشان را بصورت نظم آورده است که از مناطق مختلف چون انوه ، گله دار ، عمان ، مرباغ ، عماد ده ، گوده ، بستک ، هرم ، صحرا ده و .... هستند:

تلامیذش اگر چو هست مشهور ***** ولی آنانکه معروفند و مذکور
که گشتند هر یکی زان بحر ذخار ***** به علم و زهد و تقوی نور اذکار
یکی حاجی محمد بن حسین است ***** که اندر چاه أنوه نور عین است.

وی در پایان منظومه بعد از ذکر شاگردان ارشد شیخ محمد کمال می گوید:

زهند و سند و عمان و جزیره ***** حجاز و فارس علم از وی ذخیره

شیخ محمد بن کمال سر سلسله ی کمالیه پس از عمر سراسر خیر و برکت در سن 95 سالگی دار فانی را وداع گفت و در قبرستان برخ کوشه مدفون گشت .



در منظومه ی کالی که در رثاء شیخ سروده است وفات شیخ را به سال 1254 هـ . ق عنوان نموده است:

که ناگه زد ملک طبل رحیلش ***** بشارت آمد از پیک جلیلش
شراب وصل خورد از دست دلدار ***** بتاریخ دو ششصد پنجه و چار
تن خاکی به خاک اسپرد چالاک ***** روان شد روح پاکش سوی افلاک
ملک آمد به استقبال روحش ***** نمودند باب علیین فتوحش
تنش در کوشه مدفون است در خاک ***** روانش زد قدم بر بام افلاک
زمین ظلمت سرا شد از غم او ***** فلک پر نور گشت از مقدم او
خلایق شد جگر سوزان از این داغ ***** درخت دین ز بن پژمرده در باغ

شجره ی انساب آل کمال



............................................................
برگرفته از کتاب نبذة المقال فی سلسلة آل کمال
نویسنده: شیخ صالح عبدالله رضوانی
تهیه و تنظیم با اندکی تخلیص و تصرف: محمد تشیخ